Η οδός Σταδίου ήταν κάποτε ένα βαθύ ρέμα, μερικά μέτρα έξω από το Θεμιστόκλειο τείχος. Κατά μήκος αυτού του ρέματος ήταν χαραγμένος ένας αρχαίος δρόμος. Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα ο δρόμος διέσχιζε σχεδόν όλη τη σημερινή Σταδίου, περνούσε κυκλικά από την κάτω πλευρά της πλατείας Συντάγματος και έστριβε στην σημερινή οδό Απόλλωνος, όπου υπήρχε η VIII πύλη του αρχαίου τείχους.[1] Στην πλατεία Κλαυθμώνος και στην οδό Δραγατσανίου τοποθετείται η VII πύλη. Ανάμεσα στις δύο πύλες το μήκος του τείχους έφτανε τα 670 μέτρα και οι αρχαιολόγοι θεωρούν ότι πρέπει να υπήρχε και μια ακόμη πύλη μεταξύ των οδών Χρήστου Λαδά και Κολοκοτρώνη, στο ύψος της Σταδίου.[2]
Η οδός Κοραή ήταν ένας λοφίσκος, όπως αποκάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη[3] και στο οικόπεδο της οδού Καραγεώργης Σερβίας 4 εντοπίστηκε ένα νεκροταφείο που ήταν σε χρήση από το 950 π.Χ. ως το 750 π.Χ.[4] Στη συμβολή των οδών Κολοκοτρώνη και Σταδίου εντοπίστηκε ο λεγόμενος «τάφος του Σωτάδη» το 1890. Ονομάστηκε έτσι επειδή βρέθηκαν 4 αγγεία[5] που έφεραν την υπογραφή «ΣΟΤΑΔΕΣ ΕΠΟΙΕ». Πρόκειται για το μεγάλο κεραμέα-αγγειοπλάστη Σωτάδη (5ος αι. π.Χ.) που δημιούργησε εντυπωσιακά αγγεία.[6] Στην περιοχή της Σταδίου υπήρχαν και άλλα νεκροταφεία, με ιδιαίτερο αυτό στο ύψος της οδού Αμερικής, όπου εντοπίστηκε μεγάλος αριθμός παιδικών τάφων[7]. Τέλος, και πάλι στην περιοχή της Παλαιάς Βουλής λειτουργούσε χριστιανικό νεκροταφείο, κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ., που είναι και η τελευταία μαρτυρία χρήσης του χώρου[8].
Η πορεία του Θεμιστόκλειου τείχους και του αρχαίου δρόμου. Πηγή: Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
Το 1832 το τείχος του Χασεκή[9] άφηνε απ’ έξω τη σημερινή οδό Σταδίου. Δρόμος δεν υπήρχε, αλλά στους χάρτες της εποχής το ρέμα ή χείμαρρος της Σταδίου αποδίδεται με έντονες λεπτομέρειες. Τότε αγόρασε το μεγάλο κτήμα στη γωνία της οδού Κολοκοτρώνη και Σταδίου ο χιώτης τραπεζίτης Αλέξ. Κοντόσταυλος, όπου έχτισε το σπίτι του, με την περίφημη οκταγωνική αίθουσα[10] και τους μεγάλους πολυτελείς κήπους του[11]. Τον χειμώνα του 1832 ο Σταμάτιος Βούρος έρχεται με την οικογένειά του από την Βιέννη για να εγκατασταθεί μόνιμα στην Αθήνα. Αγοράζει ένα μεγάλο κτήμα μεταξύ των οδών Σταδίου, Παπαρρηγοπούλου, Λω και Παρνασσού. Το 1834 πουλάει μέρος του κτήματος στον Γεώργιο Αφθονίδη και σύντομα οικοδομούνται εκεί οι δύο οικίες των οικογενειών Βούρου και Αφθονίδη, που τις χώριζε ένας μεγάλος κήπος.
Το 1834 το ελληνικό δημόσιο αγόρασε την οικία και το κτήμα Κοντοσταύλου και το διαμόρφωσε σε προσωρινό ανάκτορο του Όθωνος. Εκεί διέμειναν με την Αμαλία ώς το 1836[12]. Έπειτα, το 1843, σε αυτό το κτήριο στεγάστηκε η Εθνοσυνέλευση[13] ενώ χρησιμοποιήθηκε και για ένα διάστημα από τους ευαγγελιστές ως παρεκκλήσι.
Σε πρώτο πλάνο το ρέμα της Σταδίου. Στους αριθμούς 2 και 3 η οικία Κοντοσταύλου με το οκταγωνικό κτήριο και με τον κατάφυτο κήπο της, η περίφραξη του οποίου αποτελούσε μέρος του τείχους του Χασεκή. Πηγή: Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
Το αρχοντικό του χιώτη τραπεζίτη Σταματίου Δεκόζη Βούρου[14] που σχεδιάστηκε από τους Γερμανούς αρχιτέκτονες Luders και Hoffer έμελλε να γίνει η δεύτερη κατοικία του Όθωνα και της Αμαλίας στην Αθήνα. Τα αρχοντικά Σταμάτιου Βούρου και Γεωργίου Αφθονίδη νοικιάστηκαν από την Βασιλική Αυλή το 1834 και αμέσως πραγματοποιήθηκαν εργασίες ώστε τα δύο κτήρια να συνενωθούν και να ανταποκριθούν στις ανάγκες του βασιλικού ζεύγους. Τα κτήρια ενώθηκαν μ’ ένα διάδρομο στο ύψος του πρώτου πατώματος.[15] Όταν οι εργασίες τελείωσαν, είχε δημιουργηθεί ένα μικρό, αλλά κομψό ανάκτορο, που διέθετε κήπο, ιπποστάσια, μεγάλες αίθουσες και πολυτέλεια. Στην οικία αυτή, η οποία είναι γνωστή και ως παλιό παλάτι, έμεινε ο Όθωνας από το 1836 ή το 1837 ως το 1843, μέχρι την οικοδόμηση των βασιλικών ανακτόρων, δηλαδή τη σημερινή Βουλή των Ελλήνων.[16]
Αντίγραφο από το βιβλίο του «κτηματολόγιου»[17] του Στ. Βούρου, στο οποίο αναφέρονται η αγορά του κτήματος το 1832 και η πώληση μέρους του στον Αφθονίδη. Πηγή: Αρχείο Οικογένειας Βούρου-Ευταξία, υποφάκελος 24.2, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
Το σχέδιο της οικίας Στ. Βούρου, που έμεινε γνωστό ως το μικρό παλάτι. Πηγή: Αρχείο Οικογένειας Βούρου-Ευταξία, υποφάκελος 24.2, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
Στο σημείο αυτό, που ήταν η άκρη της αρχαίας Αθήνας, μπορούμε σήμερα να δούμε τα απομεινάρια των τειχών του Θεμιστοκλή και μάλιστα σε καλή κατάσταση. Εκεί, λοιπόν, μπροστά στο παλιό ελληνικό παλάτι και στα αρχαία τείχη ο πατέρας του βασιλιά Όθωνα, ο βαυαρός βασιλιάς Λουδοβίκος, έστειλε τον συμπατριώτη του, Smarat, ειδικό κήπων, να σχεδιάσει το χώρο. Έτσι δημιουργήθηκε μια πλατεία, που είναι και το πρώτο μέρος στην Αθήνα όπου φυτεύτηκαν καλλωπιστικά δέντρα. Το πρώτο όνομα της πλατείας ήταν «Πλατεία του κήπου του παλιού παλατιού». Όμως ο έλληνας αρχιτέκτονας Κλεάνθης ήθελε να κατασκευαστεί εκεί ένα θέατρο και πρότεινε το όνομα «Πλατεία Θεάτρου». Επίσης, ο Γερμανός αρχιτέκτονας Leo von Klenze ήθελε να ονομαστεί «Πλατεία Αισχύλου». Όταν χτίστηκε εκεί το 1837 το πρώτο Ελληνικό Νομισματοκοπείο η πλατεία ονομάστηκε «Πλατεία Νομισματοκοπείου». Το 1838 γιορτάστηκε εκεί για πρώτη φορά η επέτειος της Ελληνικής επανάστασης του 1821 και η πλατεία μετονομάστηκε σε «Πλατεία 25ης Μαρτίου». Μετά την επανάσταση για το ελληνικό σύνταγμα το 1843 πήρε το όνομα «Πλατεία Δημοκρατίας». Στη συνέχεια το Νομισματοκοπείο επεκτάθηκε και δημιουργήθηκε το ελληνικό υπουργείο Οικονομικών. Και πάλι η πλατεία μετονομάστηκε σε «Πλατεία κήπου του υπουργείου Οικονομικών». Τελικά, το 1878, πήρε το σημερινό της όνομα, «Πλατεία Κλαυθμώνος» για τον εξής λόγο: Μέχρι το 1909, κάθε νέα ελληνική κυβέρνηση συνήθιζε να αλλάζει τους δημοσίους υπαλλήλους προσλαμβάνοντας άλλους προσκείμενους σε αυτήν. Οι απολυμένοι δημόσιοι υπάλληλοι μετά από κάθε εκλογή νέας κυβέρνησης πήγαιναν στο υπουργείο Εσωτερικών το οποίο επίσης βρισκόταν στην πλατεία Κλαυθμώνος. Ικέτευαν και έκλαιγαν για να επαναπροσληφθούν. Το 1989 η πλατεία άλλαξε πάλι όνομα σε «Πλατεία εθνικής συμφιλίωσης», ωστόσο η επωνυμία «Πλατεία Κλαυθμώνος» επέστρεψε πολύ σύντομα.[18]
Σε αυτήν την πλατεία ήταν εγκατεστημένοι επισήμως οι υπαίθριοι φωτογράφοι[19], οι οποίοι δεν ήταν απλά μια γραφική παρουσία, αλλά ήταν μέρος της καθημερινής ζωής της Αθήνας. Σήμερα αποτελούν ένα παράδειγμα επαγγέλματος που χάθηκε για πάντα.
Το 1834 το τείχος του Χασεκή, που αποτελούσε και το όριο των κτημάτων Κοντοσταύλου και Βούρου, γκρεμίστηκε και η οδός Σταδίου χαράχτηκε από τους αρχιτέκτονες Κλεάνθη και Σάουμπερτ, ως μια κύρια οδική αρτηρία της πόλης. Στο σχέδιο αναφερόταν ως λεωφόρος ή βουλεβάρτο, η οποία θα είχε στοές πεζοδρομίου[20], με μήκος 985 μέτρα και πλάτος 30 μέτρα και θα οδηγούσε από την κεντρική πλατεία Όθωνος[21] στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Γι’ αυτό και της δόθηκε το όνομα Σταδίου[22]. Όμως το σχέδιο αυτό, όπως και το τροποποιημένο του Klenze, δεν εφαρμόστηκε. Η οδός Σταδίου δεν έφτασε ποτέ στο Στάδιο, στένεψε και δεν κατασκευάστηκαν οι κάθετοι δρόμοι, οπότε η Αθήνα έμεινε με τα στενά σοκάκια της τουρκοκρατίας.
Το 1835 χτίστηκαν οι Βασιλικοί στάβλοι στη διασταύρωση των οδών Σταδίου και Βουκουρεστίου. Στάβλοι υπήρχαν εκεί από την Οθωμανική εποχή. Μέσα στους Βασιλικούς στάβλους υπήρχε ένα αγρόκτημα με κοτόπουλα που παρείχε αυγά στη βασιλική οικογένεια. Επίσης, αναφέρεται ότι υπήρχε πάτωμα πατινάζ για τα νεαρά μέλη της.[23] Τέλος, εκτός από τα άλογα και τα βασιλικά αμάξια στεγάζονταν οι αμαξάδες του παλατιού με τις οικογένειές τους[24].
Αργότερα χτίστηκαν το Νομισματοκοπείο και το Εθνικό Τυπογραφείο.
Σταδίου και Βουκουρεστίου. Δεξιά οι Βασιλικοί Στάβλοι το 1896. Πηγή: Η Ελλάς κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνας του 1896: Πανελλήνιον εικονογραφημένον λεύκωμα. Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου της Εστίας Κ. Μάισνερ και Ν. Καργαδούρη, 1896. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
Οδός Σταδίου, συμβολή με την οδό Αρσάκη: το Παλαιό Εθνικό Τυπογραφείο, έργο του Βαυαρού Joseph Hopper. Πηγή: φωτογράφος Δημήτρης Παπαδήμος, Αρχείο Δημήτρη Παπαδήμου και Ελένης Φραγκιά (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κωδικός: DP25.37.034)
Τα χρόνια αυτά, 1834-1835, ο Γιάννης Χάφτας, αγωνιστής του 1821, έφτιαξε μια ξύλινη παράγκα, στο ρέμα της Σταδίου, σχεδόν απέναντι από το σημείο που λειτούργησε πολύ αργότερα το κατάστημα Λαμπρόπουλοι, σε μια έκταση γης που του παραχωρήθηκε για τις υπηρεσίες του στον αγώνα. Η έκταση αυτή εκτεινόταν από το ύψος της πλατείας Ομονοίας ως εκείνο το σημείο.[25] Η παράγκα αυτή με ένα πηγάδι στην αυλή της, λειτούργησε ως εξοχικό καφενείο μέσα στα πεύκα, καθώς τότε όλη η περιοχή εκεί ήταν πευκόφυτη. Σερβίριζε καφέ, γλυκό, λεμονάδα και πολύ αργότερα παγωτό. Το καλοκαίρι κυρίως ήταν προορισμός της οικογενειακής εκδρομής[26] των Αθηναίων που απολάμβαναν τον καφέ τους, το νερό και τη δροσιά. Το καφενείο του Χάφτα σταμάτησε να λειτουργεί το 1880, αλλά μέχρι και σήμερα όλη αυτή η περιοχή ονομάζεται Χαυτεία.[27]
Ως το 1845, η οδός Σταδίου παρέμενε ακόμα μια βαθιά ρεματιά. Η ρεματιά αυτή κατέβαινε από τον Λυκαβηττό, περνούσε από την οδό Κοραή, έκοβε την Σταδίου στα δύο και κατέληγε στην πλατεία Κοτζιά μπροστά από το δημαρχείο της Αθήνας.[28] Το ρέμα του παλιού Ηριδανού που διέσχιζε την οδό Ομήρου κατέληγε κι αυτό στη μεγάλη ρεματιά της Σταδίου. Το ίδιο και το τμήμα του ρέματος από την οδό Εδ. Λω μέχρι την Αρσακείου που προερχόταν από τον χάνδακα του αρχαίου Θεμιστόκλειου τείχους. Τα μικρότερα ρέματα του Λυκαβηττού αλλά και από το λόφο των Ανακτόρων, πριν ακόμα αυτά χτιστούν, κατέληγαν όλα στο μεγάλο ρέμα της Σταδίου. Το χειμώνα τα άφθονα νερά από τις βροχές που κυλούσαν στο ρέμα της Σταδίου δημιουργούσαν προβλήματα στα χωράφια και τα αμπέλια, στους χώρους δηλαδή που αργότερα διαμορφώθηκαν οι πλατείες Κοτζιά και Ομονοίας. Οι κτηματίες και οι κάτοικοι της περιοχής για να μπορούν να περνάνε από τη μια όχθη στην άλλη έβαζαν σανίδια σε διάφορα σημεία της ρεματιάς.[29] Ως τότε η ρεματιά αυτή αποτελούσε παράδεισο των κυνηγών, καθώς ήταν γεμάτη από βλάστηση, πυκνές καλαμιές, θάμνους, δέντρα που μέσα τους φώλιαζαν λαγοί, κουνέλια, πέρδικες, περιστέρια και πολλά άλλα μικρά ζώα.[30]
Μια μέρα η κοντέσα Τζένη Θεοτόκη βρέθηκε κοντά στο ρέμα με την παρέα της. Προκάλεσε τότε τη συνοδεία της να υπερπηδήσουν τη βαθιά ρεματιά που σε κάποια σημεία έφτανε τα τρία μέτρα.[31] Κανείς δεν το τόλμησε, εκτός από την ίδια, που πήδηξε με το άλογό της από τη μια πλευρά της ρεματιάς στην άλλη πραγματοποιώντας άθλο εκείνη την εποχή.[32]
Το 1845, κατασκευάστηκαν τέσσερα ξύλινα γεφύρια σε συγκεκριμένα σημεία της Σταδίου ώστε να είναι εφικτή η διέλευση από την μια πλευρά του ρέματος στην άλλη με ασφάλεια. Υπήρχε λοιπόν ένα γεφύρι μπροστά από το κτήριο της Παλαιάς Βουλής, ένα ακόμη κοντά στο Αρσάκειο και δύο ενδιάμεσα.[33] Τα γεφύρια δεν συντηρούνταν σωστά ενώ ο ελλιπής φωτισμός τα έκανε ακόμα πιο επικίνδυνα τις νύχτες[34]. Το γεφύρι που βρισκόταν κοντά στο Εθνικό Τυπογραφείο και στο Αρσάκειο, κατάπεσε μια νύχτα του 1852 ύστερα από μεγάλη καταιγίδα και η πόλη κόπηκε στα δύο. Δεν αναφέρονται θύματα στον Τύπο της εποχής. Οι εφημερίδες όμως ανησύχησαν[35] και έσπευσαν να κατηγορήσουν τον Δήμαρχο τής Αθήνας, Ιωάννη Κονιάρη, γιατί δεν είχε λάβει τα κατάλληλα μέτρα.[36] Το γεφύρι δεν επισκευάστηκε και οι διαβάτες τοποθετούσαν πρόχειρες κατασκευές για να πάνε στις δουλειές τους βάζοντας σε κίνδυνο τη ζωή τους. Τελικά το 1853, επί δημαρχίας Ιω. Κονιάρη, τα ξύλινα γεφύρια γκρεμίστηκαν και αντικαταστάθηκαν από πέτρινα. [37]
Γράφει χαρακτηριστικά η Ποικίλη Στοά για την κατάσταση της Σταδίου την δεκαετία 1850-1860: «Γεφύρια ένωναν τις βραχώδεις πλευρές της, υπήρχαν μάνδρες ερηπωμένες […][38]».
Και ο Μπάμπης Άννινος γράφει τα εξής: «Η οδός Σταδίου ήτο κατά το έτος 1851 κατά γράμμα αδιάβατος. Καθότι εις το μέσον αυτής και καθ’ όλον αυτής το μήκος εξετείνετο φάραγξ αρχομένη από της θέσεως ένθα κείται, νυν η πλατεία της Ομονοίας και απολήγουσα περίπου εις το έτερον άκρον, παρά τη πλατεία Συντάγματος, βάθος δ’ εχούσα περί τα μέσα της οδού τριών μέτρων! […]»[39]
Στον Τύπο της εποχής αποτυπώνονται τα προβλήματα που εμφάνιζε η οδός Σταδίου. Πηγή: Αθηνά: εφημερίς πολιτική και φιλολογική, 8.8.1859. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
Το 1854 στην οδό Σταδίου και στον σημερινό αριθμό 29, ο γάλλος αρχιτέκτονας Κάρολος Γκαρνιέ[40], δημιουργός της Όπερας του Παρισιού, σχεδίασε ένα κομψοτέχνημα. Επρόκειτο για το μέγαρο Δημ. Φωτήλα. Ο Γεώργιος Σκουζές αγόρασε το κτήριο, που τελικά κατέληξε στον Κωνσταντίνο Καραπάνο, ο οποίος το κατεδάφισε για να χτίσει το δικό του, την περίοδο 1917-1920. [41]
Από το 1843, η συνταγματική συνέλευση πραγματοποιείτο στην οικία Κοντοσταύλου μέχρι το 1854, οπότε και το κτήριο καταστράφηκε από πυρκαγιά. Το 1858 ανατέθηκε στον Γάλλο αρχιτέκτονα Francois Boulanger[42] να σχεδιάσει στην θέση της οικίας Κοντοσταύλου ένα κοινοβούλιο. Έτσι το 1859 η βασίλισσα Αμαλία βάζει το θεμέλιο λίθο για το κτήριο της Παλαιάς Βουλής[43] στη γωνία της Σταδίου με την οδό Κολοκοτρώνη. Τότε στήθηκε και η λεγόμενη Παράγκα, το ξύλινο κτήριο που αρχικά λειτούργησε ως αποθήκη του εργοταξίου για την οικοδόμηση της Βουλής, και στη συνέχεια ως Βουλή.[44] Λόγω της γενικής έλλειψης χρημάτων το κοινοβούλιο περατώθηκε το 1875.
Η Παλαιά Βουλή στην οδό Σταδίου. Πηγή: Γενικό αρχείο 20ος (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κωδικός: 2E01.004)
Το 1857-1858 ο δήμος κάλυψε το κομμάτι του ρέματος μπροστά από την παλιά Βουλή και κατασκεύασε εσωτερικά τον θολωτό υπόνομο, ο οποίος άρχιζε από την οδό Βουκουρεστίου, ακολουθούσε τη ρεματιά, διέσχιζε την πλατεία Κοτζιά και κατέληγε στο ρέμα της οδού Ικτίνου[45]. Μετά την κατασκευή του υπονόμου το ρέμα επιχωματώθηκε, η νέα λιθοστρωμένη λεωφόρος Σταδίου, που ένωσε τις δύο μεγάλες πλατείες Συντάγματος και Ομονοίας, έγινε ο αγαπημένος περίπατος των Αθηναίων μαζί με την Πατησίων και την Αμαλίας.[46] Αυτός ο άξονας αποτέλεσε για δεκαετίες το κέντρο της πόλης. Αυτή την εποχή στην Σταδίου φυτεύτηκαν οι περίφημες ακακίες[47], φτιάχτηκαν πεζοδρόμια, ισοπεδώθηκαν και στρώθηκαν οι πλατείες της Αθήνας και η πλατεία Κλαυθμώνος ανάμεσά τους. Για τα πεζοδρόμια, οι παρόδιοι ιδιοκτήτες όφειλαν να καταβάλουν το ποσό που τους αναλογούσε για την κατασκευή «περιζωσμάτων των πεζοδρομίων μετά λιθοστρώτου αύλακος».[48] Τότε, τα μαρμαράδικα της οδού Σταδίου μετακόμισαν στην οδό Πατησίων και σημειώθηκε μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα στο δρόμο αλλάζοντας την όψη της Αθήνας.[49] Σιγά σιγά όλο και περισσότεροι γνωστοί Αθηναίοι, πλούσιοι ομογενείς, άρχισαν να χτίζουν τα μέγαρα τους εκεί. Έτσι η οδός Σταδίου άρχισε να διαθέτει αρκετές οικίες, περιβαλλόμενες από κατάφυτους κήπους, χαρακτηριστικά παραδείγματα αστικών μεγάρων της πρώτης περιόδου (1832-1860) του αθηναϊκού νεοκλασικού ρυθμού.[50]
Ο δρόμος με τις ακακίες, δηλαδή η οδός Σταδίου. Πηγή: Συλλογή καρτ ποστάλ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κωδικός: CP.CPATH.CPATH1.298)
Ειδοποίηση της διεύθυνσης της διοικητικής αστυνομίας Αθηνών και Πειραιώς για την καταβολή του ποσού που αναλογεί στον Σταμάτιο Δεκόζη Βούρο για την κατασκευή «περιζωσμάτων των πεζοδρομίων μετά λιθοστρώτου αύλακος». Αρχείο Οικογένειας Βούρου-Ευταξία, υποφάκελος 24.2, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
Το 1858 άρχισε να λειτουργεί επίσημα το Αρσάκειο Παρθεναγωγείο[51] που ανεγέρθηκε μεταξύ των ετών 1846 και 1852, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου και με χρηματοδότηση του Απόστολου Αρσάκη. Το Αρσάκειο διέθετε μεγάλο δεντρόκηπο με αειθαλή δέντρα, ανθόκηπο και μια μικρή εκκλησία. Αργότερα στον κήπο αυτό χτίστηκε το άλλο κτήριο του Αρσακείου.[52]
Το Αρσάκειο επί της Σταδίου την εποχή που ξεκίνησε να λειτουργεί. Πηγή: Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη. [Αθήναι]: Καθίδρυμα Πολεοδομίας και Ιστορίας των Αθηνών, 1966. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
Ως το 1860 η οδός Σταδίου θεωρείτο εξοχικός δρόμος. Γενικά, ήταν μια αραιοκατοικημένη περιοχή, αλλά πολυσύχναστη εξαιτίας της κοντινής της θέσης με την αθηναϊκή τριλογία, των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και φυσικά την λειτουργία της Βουλής.[53] Γι΄αυτό και ετύγχανε ιδιαίτερης φροντίδας από τον δήμο της Αθήνας, πράγμα ασυνήθιστο: «[…] να βλέπεις εργάτας […] καταγινομένους καθ’ εκάστην επί της οδού Σταδίου να καθαρίζωσιν αυτή να τη καταβρέχωσι και να άρωσι και τα μικρά πετραδάκια[54]».
Το 1870 δίπλα απ’ το Αρσάκειο Παρθεναγωγείο χτίζεται το Νηπιαγωγείο και την ίδια χρονιά ο Σταμάτιος Βούρος, ιδιοκτήτης του οικοπέδου[55] στη συμβολή της Σταδίου με την Εδουάρδου Λω, αναθέτει στον γερμανό αρχιτέκτονα Ernst Ziller να σχεδιάσει ένα ακόμη αρχοντικό. Το αρχοντικό χρειάστηκε μια δεκαετία για να οικοδομηθεί.[56]. Αρχικά ο πρώτος όροφος ήταν κατοικία και το ισόγειο καταστήματα. Ο κήπος που περιτριγύριζε το αρχοντικό ήταν ένας από τους ωραιότερους της Αθήνας και προκαλούσε μεγάλο θαυμασμό. Είναι η περίοδος που τα κέντρα, τα καφενεία και τα ζαχαροπλαστεία της οδού Σταδίου συγκέντρωναν την κοσμική ζωή της Αθήνας.[57]
Το 1880 και για πολλά ακόμα χρόνια, στέκι των νεαρών λούστρων είχε γίνει ο μαντρότοιχος[58] που περιτριγύριζε το κτήριο της Παλαιάς Βουλής. Το 1881 λειτουργεί στην οδό Σταδίου ο ιπποσιδηρόδρομος. Το τραμ ανεβοκατέβαινε τον δρόμο, αλλά δεν είχε συγκεκριμένες στάσεις. Φυσικά το ιππήλατο τραμ διευκόλυνε τους κατοίκους της Αθήνας, αλλά τα άλογα δημιουργούσαν προβλήματα, ειδικά στη διασταύρωση Αιόλου και Σταδίου, όπου ήταν το σημείο αλλαγής των αλόγων, με αποτέλεσμα τη συσσώρευση ακαθαρσιών και την έντονη δυσοσμία.[59]
Ιππήλατα τραμ στην οδό Σταδίου το 1905, στο ύψος του Παλαιού Τυπογραφείου. Πηγή: Η ιστορική οδός Σταδίου μέσα από τον φακό του παρελθόντος. https://www.tilestwra.com/istoriki-odos-stadiou-mesa-apo-ton-fako-tou-parelthontos/
«Η οδός Σταδίου είναι […] αληθώς στάδιον […] καλλονής, διότι κατέρχονται πάσαι αι ωραίαι […] εις αυτό. Ο οφθαλμός τέρπεται βλέπων τον ποικιλόχρουν γυναικείον χείμαρρον ανερχόμενον ή κατερχόμενον και την αέναον εκείνην κίνησιν πεζών, ιππέων ή εποχουμένων […]»[60], αναφέρει το Αττικόν ημερολόγιον στα τέλη της δεκαετίας του 1880.
Το 1888 ξεκινά τη λειτουργία του το βιβλιοπωλείο και ο εκδοτικός οίκος Εστία στην οδό Σταδίου. Το 1890 σχεδόν απέναντι από το Μετοχικό Ταμείο Στρατού, ίδρυσαν οι αδερφοί Δρακάτου από την Κεφαλλονιά το κατάστημα παιχνιδιών Πανελλήνιος Αγορά, που λειτούργησε ως τα μέσα της δεκαετίας του 1980. Πελάτες του υπήρξαν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και οι βασιλείς. Δίπλα βρισκόταν το γνωστό φαρμακείο του Μαυρίκου, που παλιότερα ήταν καφενείο. Πάνω από το καφενείο ήταν το σπίτι που γεννήθηκε ο γνωστός συνθέτης της παλιάς Αθήνας Δημήτριος Ρόδιος (1862-1957).[61]
Το βιβλιοπωλείο της Εστίας. Πηγή: Η ιστορική οδός Σταδίου μέσα από τον φακό του παρελθόντος. https://www.tilestwra.com/istoriki-odos-stadiou-mesa-apo-ton-fako-tou-parelthontos/
Διαφημιστική καταχώριση του εκδοτικού οίκου της Εστίας. Πηγή: Άστυ, 30.3.1886. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
Αριστερά η Πανελλήνιος Αγορά και δίπλα το κατάστημα Σίδνεϋ Νοέλ. Πηγή: Η Αθήνα των Βαλκανικών πολέμων 1912-1913: Αναμνηστικό λεύκωμα / Γενική επιμέλεια: Μάνος Χαριτάτος. Αθήνα: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.): Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων, 1993.Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
«Από την Ομόνοια οδηγούμαστε στην αριστοκρατικήν, την κοκκέτικην, την περιπατητικήν οδόν του Σταδίου. Όπως η Strada Caroli του Βουκουρεστίου, η Ντερίμπας της Οδησσού, η Mohamet Aly του Καΐρου, το Πέραν της Κωνσταντινουπόλεως. Οδός περιπάτου, επιδείξεως, αμοιβαιοκυττάγματος, από τας καλλιτέρας της πρωτευούσης»[62]. Με λαμπρά ξενοδοχεία, εστιατόρια, φημισμένα πιλοπωλεία, γράφει στο βιβλίο του Ταξείδια ανά την Ελλάδα ο Γ.Π. Παρασκευόπουλος το 1895.
Η οδός Σταδίου στο ύψος της Παλαιάς Βουλής κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896. Πηγή: Αθηναϊκός Αστήρ, 1896, αρ.5. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
Κάπου στα 1900, στην μικρή τριγωνική πλατεία της συμβολής των οδών Σταδίου και Κολοκοτρώνη, υπήρχε ο καλοκαιρινός κινηματογράφος Πατέ, δίπλα από το Μέγαρο Στ. Βούρου[63], όπου εκεί μάλλον είδαν για πρώτη φορά οι Αθηναίοι κινηματογράφο με ολιγόλεπτες ταινίες. Απέναντί του ήταν ακόμα δυο κινηματογραφικές αίθουσες το Βαριετέ και το Πανόραμα.
Λίγα χρόνια αργότερα σε αυτήν την πλατεία στήθηκε ο έφιππος ανδριάντας του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, έργο του γλύπτη Λάζαρου Σώχου, που φτιάχτηκε με έρανο των απανταχού Ελλήνων. Πρόκειται για ένα χάλκινο άγαλμα ύψους τεσσάρων μέτρων. Η χύτευσή του σε χαλκό έγινε στο εξωτερικό σε δύο αντίτυπα. Το ένα στήθηκε στο Ναύπλιο το 1901 και το άλλο στην Αθήνα.
Το άγαλμα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στην αρχική του θέση. Πηγή: Η Αθήνα από τον 19ο αιώνα (ιστοσελίδα)
Χειμώνας 1934. Χιόνια σκεπάζουν το άγαλμα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και όλη την Αθήνα. Πηγή: Αρχείο ΕΡΤ.
Το 1902 η οδός Σταδίου είχε πια μεταμορφωθεί σε ένα όμορφο βουλεβάρτο. Είχε πλατιά πεζοδρόμια που τα στόλιζαν οι ακακίες. Την φωταγωγούσαν τεράστια τόξα μετατρέποντας την σε ό,τι πιο κοσμοπολίτικο διέθετε η Αθήνα. Το δρόμο διέσχιζαν άμαξες και φυσικά το ιππήλατο τραμ. Τα καφενεία και τα ζαχαροπλαστεία έβγαζαν καρέκλες και τραπεζάκια στα πεζοδρόμια χωρίς να εμποδίζουν καθόλου την κίνηση. Το μόνο πρόβλημα ήταν η χρυσή ενοχλητική σκόνη της που το καλοκαίρι γινόταν ανυπόφορη με τη ζέστη και το χειμώνα λάσπη με τη βροχή.[64] Εκείνη τη περίοδο, ο ναξιώτης Βιντζηλαίος ανοίγει ανθοπωλείο στη οδό Κοραή και Σταδίου 32, όπου θα παραμείνει στο ίδιο σημείο τουλάχιστον για τις επόμενες 6 δεκαετίες. Το ανθοπωλείο λειτουργεί μέχρι σήμερα, αλλά σε άλλο σημείο της Σταδίου.
Το ανθοπωλείο του Βιντζηλαίου το 1950. Πηγή: φωτογράφος Δημήτρης Παπαδήμος, Αρχείο Δημήτρη Παπαδήμου και Ελένης Φραγκιά (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κωδικός DP25.03.02)
Το 1903 σχεδιάστηκαν απαλλοτριώσεις των οικοπέδων στην οδό Σταδίου και έγιναν σχετικές μελέτες για αποζημιώσεις, σύμφωνα με τον Τύπο της εποχής. Είναι η εποχή που φτάνουν στην οδό Σταδίου οι τεχνικές και πνευματικές κατακτήσεις της Ευρώπης δίνοντας άλλη πνοή στην οικοδομική δραστηριότητα. Το 1905 η οδός Σταδίου ηλεκτροφωτίστηκε και τοποθετήθηκε σε κάποιο σημείο της ένα από τα πρώτα ηλεκτρικά ρολόγια. Τότε περίπου χτίστηκε το πρώτο κτήριο από τσιμέντο στην οδό Σταδίου. Πρόκειται για το μέγαρο Αφεντούλη στη γωνία Σταδίου και Κολοκοτρώνη.[65]
Η Σταδίου γέμισε από καινούρια και καλαίσθητα μέγαρα, μεγάλα θέατρα, θρυλικά καφενεία, και φυσικά μερικά από τα πιο πολυτελή ξενοδοχεία της Αθήνας.[66] Το 1907 δίπλα από τον καλοκαιρινό κινηματογράφο Πατέ άνοιξε παντοπωλείο με την επωνυμία Αλεξάνδρου και Τσολίνα και μεταφέρθηκε από την οδό Ερμού το βιβλιοπωλείο και ο εκδοτικός οίκος Σιδέρης στο μέγαρο Αρσακείου.[67]
Η καταχώριση για τις απαλλοτριώσεις στην οδό Σταδίου. Πηγή: Χρόνος (Χαιρόπουλος), 3.12.1903. Βιβλιοθήκη της Βουλής.
Η οδός Σταδίου κατά την Μεσολυμπιάδα του 1906. Πηγή: φωτογράφος Νικόλαος Μάκκας, Αρχείο Νικολάου Μάκκα (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κωδικός L143.031)
Η οδός Σταδίου το 1907 στολισμένη για την υποδοχή του βασιλιά της Ιταλίας. Πηγή: εκδότης Πάλλης και Κοτζιάς, Συλλογή καρτ ποστάλ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κωδικός CP.CPS.CPSPAL2.167)
Το 1909 στο αρχοντικό Χατζοπούλου[68], στη συμβολή των οδών Πεσμαζόγλου και Σταδίου 31, που χτίστηκε το 1836 σε σχέδια του Σταμάτη Κλεάνθη και ήταν ένα από τα ωραιότερα σπίτια του δρόμου[69], εγκαταστάθηκε η Λαίδη Λώ[70], μαζί με πλήθος υπηρετών. Μαζί της έφερε σε ασημένια λήκυθο την καρδιά του συζύγου της, ενώ ο σύζυγό της τάφηκε στην Αθήνα, όπως επιθυμούσε, καθώς υπεραγαπούσε την Ελλάδα. Πρόκειται για την Καίτη Χατζοπούλου, κόρη του Νικολάου Χατζόπουλου, η οποία ήταν μια ωραία, μορφωμένη και φιλόδοξη γυναίκα. Γνώριζε μαθηματικά και τα πολιτικά και καλλιτεχνικά δρώμενα της εποχής. Παντρεύτηκε τον Εδουάρδο Λω, πρώτο γραμματέα της αγγλικής πρεσβείας στην Αθήνα και μετέπειτα υπουργό οικονομικών της Αγγλίας και Αντιβασιλέα των Ινδιών. Το εν λόγω αρχοντικό ήταν το πατρικό της και κάποια στιγμή ο κήπος του και μέρος του κτηρίου στέγασε το θερινό θέατρο της Κυβέλης και ως το 1930 διάφορους άλλους θιάσους.[71]
Το 1910 δημιουργήθηκε ο κινηματογράφος Αττικόν[72] κάπου στην Αθήνα. Η δημοτικότητά του ήταν τεράστια και το 1920 μεταφέρθηκε στο Μέγαρο Βούρου στη συμβολή της Σταδίου με την Εδουάρδου Λω, αφού το μέγαρο μετατράπηκε σε κινηματογράφο από τον έλληνα αρχιτέκτονα Αλέξανδρο Νικολούδη μεταξύ των ετών 1914-1920. Το νοίκιασε ο επιχειρηματίας Γεώργιος Βακογιάννης και τον έκανε τον πρώτο επίσημο κινηματογράφο της Αθήνας και τον μεγαλύτερο των Βαλκανίων. Έγινε ένα μέρος με τεράστια αίγλη όπου η υψηλή κοινωνία της Αθήνας συναντιόταν για να παρακολουθήσει ταινίες χωρίς ήχο. Εκεί το 1929 παρακολούθησε το κοινό με ενθουσιασμό την πρώτη ταινία με ήχο στην Ελλάδα[73]. Ο κινηματογράφος διέθετε θαυμάσιο κήπο στο πίσω μέρος.[74]
Το 1911 η οδός Σταδίου ή «Λεωφόρος των ακακίων»[75], όπως την αποκαλούσαν, έχασε τα φαρδιά πεζοδρόμια και τις ακακίες της, αλλά ταυτόχρονα έχασε οριστικά τη σκόνη της αφού ασφαλτοστρώθηκε. Οι φουντωτές ακακίες, με τα ολόασπρα λουλούδια και το άρωμά τους την άνοιξη αποτελούσαν αγαπημένα δέντρα των ποιητών της εποχής. Οι Αθηναίοι, ένα πρωινό, τις είδαν ξεριζωμένες να τις φορτώνουν σε κάρα. Τις είχαν φέρει από το εξωτερικό και δεν ευδοκίμησαν λόγω της έλλειψης νερού, έλεγαν οι υπεύθυνοι. Ο πραγματικός λόγος βέβαια ήταν οι κυκλοφοριακές ανάγκες[76]. Τις έκοψαν για να φαρδύνει ο δρόμος και από βουλεβάρτο η Σταδίου να γίνει οδός για να χωρέσει την κίνηση των τροχοφόρων και του ηλεκτρικού τραμ που με τον αριθμό 2 ήρθε να αντικαταστήσει το ιππήλατο. Έτσι πια τα καφενεία και τα ζαχαροπλαστεία δεν μπορούσαν να βγάζουν τραπεζοκαθίσματα στο πεζοδρόμιο της Σταδίου, ενώ η κίνηση των τροχοφόρων αυξήθηκε σημαντικά. Το παρακάτω τετράστιχο του Πολύβιου Δημητρακόπουλου για την κοπή των ακακίων απήγγειλε στα Παναθήναια του 1911 ο ηθοποιός Τηλέμαχος Λεπενιώτης[77]:
Χάριν της κυκλοφορίας των ευγενών μας των ποδών
Απέκοψαν τας ακακίας εις του Σταδίου την οδόν.
Εκόπησαν αι ακακίαι, γιατί ήσαν τάχα περιτταί,
Αν όμως ήσαν κατοικίαι δεν θα τις έκοβαν ποτέ.
Η οδός Σταδίου το 1915 περίπου, χωρίς τις ακακίες της. Στο βάθος διακρίνεται το ηλεκτρικό τραμ. Πηγή: εκδότης Γ.Ν. Πετράκης, Συλλογή καρτ ποστάλ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, CP.CPATH.CPATH1.292)
Τα επόμενα χρόνια η οδός Σταδίου εξελίχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους εμπορικούς δρόμους της πόλης. Ανεγέρθηκαν οικοδομές με χαρακτηριστικές προσόψεις, ευρύχωρους επαγγελματικούς ισόγειους χώρους, με εντυπωσιακές εισόδους προστατευμένες από σφυρήλατα σιδερένια στέγαστρα.[78] Λειτούργησαν δεκάδες καταστήματα υπόδησης, ρουχισμού, γυναικείων και ανδρικών ειδών, καθώς και οικιακής χρήσης. Μερικά από αυτά: των αδελφών Ιωάννου και Βασιλείου Κασδόνη με καπέλα και γραβάτες, του Αριανούτσου με ψαθάκια, το Ολντ Ίγκλαντ με ανδρικά είδη, του Ντέρου με κρύσταλλα, πορσελάνες και λάμπες, των υποδηματοποιών Περπινιά και Τσάμη, του Μπέη, των εμποροραφτών Τσόχα και Κανελλόπουλου, το κατάστημα του ολλανδού Εμίλ Τοφτ, που ήταν ο οίκος των καπνιστών και ο μοναδικός αντιπρόσωπος στην Ελλάδα των ολλανδικών πούρων και των πούρων Αβάνας, το κατάστημα οπτικών του Ράνιου και πολλά άλλα.[79] Λειτουργούσαν ακόμα με τεράστια επιτυχία τα πολυτελή εστιατόρια Κωστής[ma3] , Διεθνές και Αβέρωφ σχεδόν δίπλα δίπλα. Την επόμενη δεκαετία το Αβέρωφ αποτέλεσε σημείο αναφοράς της υψηλής κοινωνίας της Αθήνας.[80] Είχε λινά τραπεζομάντηλα, ασημένια μαχαιροπίρουνα, κρυστάλλινα ποτήρια, πορσελάνινα πιάτα, σερβιτόρους ντυμένους με σμόκιν και άσπρα γάντια και ορχήστρα που έπαιζε κλασικές άριες και ρομαντική μουσική.[81]
Το εστιατόριο Διεθνές. Δεξιά του βρισκόταν ο εκδοτικός οικός Σαλίβερος. Πηγή: Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 296-297. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
Το 1920 ανοίγει στη Σταδίου 18 το Βασιλικό Ανθοπωλείο[82] του Αριστόφιλου Τσούτσου, «ο λουλουδοπαράδεισος», που διέθετε «γούστο αριστοκρατικό και τιμές δημοκρατικές»[83]. Την ίδια χρονιά οι βασιλικοί στάβλοι έπιασαν φωτιά και παραχωρήθηκαν στον ελληνικό στρατό.[84] Το Μετοχικό Ταμείο Στράτου στα μέσα του 1920 αποφάσισε να κατεδαφίσει τους στάβλους και να χτίσει ένα τεράστιο πολλαπλών χρήσεων κτήριο. Η κατασκευή ξεκίνησε το 1927 στο πλαίσιο των σχεδίων των αρχιτεκτόνων Βασίλειου Κασσάνδρα και Λεωνίδα Μπόνη. Για την εποχή του ήταν το μεγαλύτερο κτήριο στην Αθήνα. Το οικόπεδο ήταν 9.000 τετραγωνικών μέτρων.[85]
Το κτήριο του ΜΕΤΣ υπό κατασκευή. Πηγή: Γενικό αρχείο 20ός αι. (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κωδικός: 2E01.061)
Το 1924 εγκαταστάθηκε στη γωνία Πεσμαζόγλου και Σταδίου, η Τράπεζα Πίστεως που είχε ιδρυθεί στην Καλαμάτα στα τέλη του 19ου αιώνα. Εκεί βρίσκεται σήμερα το μέγαρο της Alpha Bank.[86]
Στα 1927 δεν αλλάζει μόνο η όψη της οδού Σταδίου, αλλάζει και η κοινωνική ζωή της παλιάς Αθήνας, όπως μαρτυρούν δύο καθημερινά στιγμιότυπα που διαδραματίστηκαν εκεί: «Είναι Μάιος του 1927, «Εις την οδόν Σταδίου χθες οι περιπατηταί απήλαυσαν θέαμα σπανιώτερον ίσως από το θέαμα ένος κομήτου, όπως ο κομήτης του Χάλλεϋ. Από την πλατείαν του Συντάγματος κατέβαινε προς τα κάτω ένας νέος, τριαντάρης ίσως, αρκετά κομψός, αρκετά καλοντυμένος, με την μητέρα του, επαρχιώτισσαν προφανώς, με μαντήλι εις το κεφάλι, γρηούλαν σαστισμένην και συμπαθητικήν. Δια να περάσουν σώοι και αβλαβείς από το πεζοδρόμιον της οδού Σταδίου, εν ω διασταυρούνται τα τραμ, τ’ αυτοκίνητα και αι άμαξαι, ο νέος επήρε από το χέρι την μητέρα του και την διεκπεραίωσε με προσοχήν απέναντι. Αλλά όταν έφθασαν πλέον εις την ασφάλειαν του πεζοδρομίου, ο νέος εξέχασεν η εθεώρησε περιττόν να αφήση την μητέρα του, και εξηκολούθησε να την κρατή από το χεράκι, το γεροντικόν χεράκι, και έτσι χειροκρατούμενοι κατέβαιναν την οδό Σταδίου. Εις την μορφήν του νέου ήτο χυμένη η τρυφερότης και εις την φυσιογνωμίαν της γρηούλας η υπερηφάνεια. Ο νέος επεριμάζευε το βήμα του δια να τον φθάνη η γρηούλα και εκείνη συχνά εσταματούσε δια να ιδή της βιτρίνες και να ζητήση εξηγήσεις και λεπτομερείας. Οι διαβάται εσταματούσαν να ιδούν το θέαμα εκείνο, το σπάνιο της στοργής. Κάποιος εχαιρέτησεν τον νέον και εκείνος ανταποδίδων τον χαιρετισμόν έδειξε την γρηούλαν και είπε: -Είνε η μητέρα μου. Ήρθε χθες από το χωριό μας να με ιδή. Και τώρα της δείχνω τας Αθήνας ! Ταυτοχρόνως από το άλλον πεζοδρόμιον εγένετο μια σκηνή εντελώς αντίθετος. Μία κόρη, κορίτσι του λαού, αλλά με περιβολήν πριγκηπίσσης των Δολλαρίων, εβάδιζεν εμπρός, και μια μητέρα με καπελλίνον, κάπως παραμελημένη όμως, κάπως ξεβαμμένη, στεγνή δε και διπλωμένη εις δύο, έτρεχεν από πίσω. Η κόρη επροσπαθούσε να τηρήση τόσην απόστασιν από την γραίαν, ώστε η μάννα να φαίνεται ξένη. Εις την γωνίαν ένας διαβάτης εχαιρέτισεν την κόρην. Η μάννα επλησίασε περιέργως. -Ποιος ήτανε αυτός; Ηρώτησε. -Είνε περιττόν να μάθης, απήντησεν η κόρη και ήνοιξε βήματα δια ν’ απομακρυνθή.» Και ο ρεπόρτερ της εφημερίδας Αθηναϊκή καταλήγει γεμάτος σκεπτικισμό. «Όσο συχνά είνε σήμερον η εικών των κοριτσιών που προσπαθούν ν’ αφήσουν ως ξένην και άγνωστον από πίσω την μητέρα των, τόσο σπάνιος είνε ο νέος που κρατεί από το χεράκι την δικήν του μάννα».[87]
Ο πνευματικός κόσμος συγκεντρωνόταν στο σημείο όπου σήμερα είναι το μέγαρο της Τράπεζας της Ελλάδος. Εκτός από τον εκδοτικό οίκο και το βιβλιοπωλείο της Εστίας, που λειτουργούσε εκεί από το 1888, βρίσκονταν εκεί, δίπλα δίπλα, τα βιβλιοπωλεία Σαλίβερος και Βασιλείου. Το 1928 οι τρεις αδελφοί Λουμίδη επεκτάθηκαν από τον Πειραιά και άνοιξαν ένα καφεκοπτείο και καφενείο στην περιοχή Χαυτεία επί της οδού Σταδίου. Το 1938 κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας Μεταξά στην οδό Σταδίου 38, άνοιξε ένα νέο κατάστημα καφέ Λουμίδης στο μέγαρο Νικολούδη.[88] Ήταν κοντά στα βιβλιοπωλεία και σύντομα το καφενείο έγινε στέκι για τους συγγραφείς, τους ποιητές και τους δημοσιογράφους. Στη πατάρι του πολλοί διανοούμενοι συζητούσαν για τη λογοτεχνία και την πολιτική. Εκεί, πήγε για πρώτη φορά ο νεαρός Μάνος Χατζιδάκις και συστήθηκε στους ποιητές ως συνθέτης.[89] Το περιστατικό ανέφερε σε κάποια συνέντευξή του ο Οδυσσέας Ελύτης που ήταν παρών[90]. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 σταδιακά έχασε την αίγλη του. Μετά τη δικτατορία του 1967 το βιβλιοπωλείο Εστία μετακόμισε στην οδό Σόλωνος και το κατάστημα Λουμίδη έκλεισε[91].
Τον Φεβρουάριο του 1930 το ελληνικό δημόσιο υπογράφει σύμβαση με την γερμανική εταιρεία Ζιμενς και Χάλσκε για την εγκατάσταση αστικής και υπεραστικής τηλεφωνίας. Αργότερα η γερμανική εταιρεία ξεχώρισε τα δικαιώματά της από την ΑΕΤΕ, που συστάθηκε τότε, η οποία ανέλαβε την εκμετάλλευση του δικτύου και οικοδόμησε το μέγαρο του μετέπειτα ΟΤΕ στον αριθμό 15 της Σταδίου. [92]
Το μέγαρο του ΟΤΕ. Δεκαετία 1960. Πηγή: Αρχείο Πρακτορείου Ηνωμένων Φωτορεπόρτερ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ, κωδικός 03.5.P.261)
Το 1930 στο μέγαρο Καραπάνου[93] λειτουργεί το φημισμένο ζαχαροπλαστείο Πετρογράδ του ρώσου μουσικοσυνθέτη Νίκου Γιάκοβλεφ.[94] Εκεί σύχναζαν νέοι που σχετίζονταν με τη μουσική και το τραγούδι ενώ αξέχαστα έμειναν στα παιδιά της εποχής τα περίφημα χριστουγεννιάτικα δέντρα στου Χρυσικόπουλου, το φημισμένο πολυκατάστημα, που βρισκόταν απέναντι από το Αρσάκειο. Παλιότερα στη θέση αυτή σωζόταν ένα οθωμανικό κτήριο. Το πολυκατάστημα συνεργαζόταν με τον κινηματογράφο Σινεάκ, όπου τα παιδιά με το εισιτήριο που έκοβαν για να παρακολουθήσουν την ταινία, συμμετείχαν δωρεάν στην κλήρωση για τα εκατοντάδες δώρα που ήταν τοποθετημένα στο τεράστιο δέντρο του καταστήματος. Δίπλα στο κατάστημα του Χρυσικόπουλου ή στο πίσω μέρος του, λειτουργούσε εκεί, σε ένα μικροσκοπικό κατάστημα, ο πρώτος γερμανικός φούρνος που ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1864 με την επωνυμία Sic από τον Βαυαρό Κάρολο Σικ.[95]
Το 1938 για τους εορτασμούς της δεύτερης επετείου από την επιβολή της μεταξικής δικτατορίας ένα εφήμερο μνημείο από γύψο στήθηκε στην οδό Σταδίου[96].
Το κατάστημα του Γάννη Χρυσικόπουλου. Πηγή: Η ιστορική οδός Σταδίου μέσα από τον φακό του παρελθόντος. https://www.tilestwra.com/istoriki-odos-stadiou-mesa-apo-ton-fako-tou-parelthontos/
Το εφήμερο μνημείο στην οδό Σταδίου. Πηγή: φωτογράφος Πέτρος Πουλίδης, Αρχείο ΕΡΤ
Στις 15 Αυγούστου του 1940, λίγους μήνες πριν από τον ελληνο–ιταλικό πόλεμο άνοιξε το καφέ Zonar ‘s. Το θρυλικό καφέ άνηκε στον έλληνα επιχειρηματία Κάρολο Ζωναρά, ο οποίος μετανάστευσε στις ΗΠΑ. Ήταν επιτυχημένο ακόμη και στα δύσκολα χρόνια της γερμανικής κατοχής και λειτουργεί μέχρι σήμερα, αλλά με άλλη επωνυμία. [97]
Την περίοδο της Κατοχής στο μέγαρο της Εθνικής Ασφαλιστικής εγκαθίσταται το Φρουραρχείο των Γερμανών, ενώ στο υπόγειο λειτουργούσαν τα κρατητήρια. Μεταπολεμικά εκεί ιδρύθηκε μουσείο.
Μετά τον πόλεμο η οδός Σταδίου μετονομάζεται σε «Οδό Τσώρτσιλ» προς τιμήν του Βρετανού πρωθυπουργού, αλλά οι Αθηναίοι παρέμειναν πιστοί στη παραδοσιακή της ονομασία[98]. Μέχρι τότε η οδός ήταν διπλής κατεύθυνσης, αλλά μετά τον Εμφύλιο πόλεμο έγινε μονής κατεύθυνσης με τρεις λωρίδες κυκλοφορίας και χώρους στάθμευσης.[99]
Πλήθος στην οδό Σταδίου πανηγυρίζει την απελευθέρωση της Αθήνας. 12 Οκτωβρίου 1944. Πηγή: φωτογράφος Κυριάκος Κουρμπέτης, Γενικό αρχείο 20ός αι. (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κωδικός 6K21.001)
Η οδός Σταδίου μετά τον πόλεμο. Στη καρτ ποστάλ αναφέρεται σε παρένθεση και το νέο της όνομα: οδός Τσώρτσιλ. Πηγή: Συλλογή καρτ ποστάλ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κωδικός CP.CPATH.CPATH1.295)
Το 1948 ο δικηγόρος και υπουργός δικαιοσύνης Χρήστος Λαδάς δολοφονήθηκε βγαίνοντας από την εκκλησία Αγίου Γεωργίου Καρύτση και έκτοτε ο δρόμος πήρε το όνομά του.[100]
Ως το 1950, στο ποτοπωλείο του χιώτη Βασιλείου Απότσου, που λειτουργούσε για πολλά χρόνια στο ισόγειο του Μεγάρου Βουγά, Σταδίου 5,[101] οι Αθηναίοι έπιναν ρακί ή ούζο τα μεσημέρια πριν το φαγητό. Είναι η εποχή που τα φιλολογικά καφενεία της Αθήνας εξαφανίζονται και πολλοί συγγραφείς, καλλιτέχνες, λόγιοι αρχίζουν να πηγαίνουν στου Απότσου, λόγω της θέσης του και της παραδοσιακής λειτουργίας του. Εκεί συγκεντρωνόταν και η ομάδα που εξέδιδε το περιοδικό Τετράδιο.[102]
Το περιοδικό Τετράδιο σε ανατύπωση από το ΕΛΙΑ. Πηγή: Εκδόσεις ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ
Το 1953 ή το 1955 έγινε ανάπλαση στο χώρο μπροστά στο κτήριο της Παλαιάς Βουλής. Το άγαλμα του Κολοκοτρώνη που ως τότε βρισκόταν στην παλιά τριγωνική πλατεία μεταφέρθηκε μπροστά από το κτήριο, στο σημείο δηλαδή που βρίσκεται και σήμερα. Τότε κατεδαφίστηκε το περιτείχισμα της Παλαιάς Βουλής.[103]
Ο περίβολος της Παλαιάς Βουλής γκρεμίζεται. Πηγή: Η ιστορική οδός Σταδίου μέσα από τον φακό του παρελθόντος. https://www.tilestwra.com/istoriki-odos-stadiou-mesa-apo-ton-fako-tou-parelthontos/
Το άγαλμα του Κολοκοτρώνη στη νέα του θέση. Πηγή: φωτογράφος Ρεντζής, Γενικό αρχείο20ός αι. (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κωδικός 3E60.044)
Το 1957 η Τράπεζα της Ελλάδος αποκτά τα κτήρια που στεγάζονταν τα βιβλιοπωλεία Εστία, Βασιλείου και Σιδέρης. Λίγα χρόνια αργότερα τα γκρεμίζει και φτιάχνει το κτήριο που στέκει σήμερα εκεί και στεγάζει υπηρεσίες της[104]. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 και κατά τη δεκαετία του 1960 αρκετά νεοκλασικά κτήρια γκρεμίστηκαν και στη θέση τους κατασκευάστηκαν οκταώροφα και δεκαώροφα νέα κτήρια, κυρίως γραφείων.
Στις 23 Ιουλίου του 1965 ο Σωτήρης Πέτρουλας, αγωνιστής της Ειρήνης δολοφονήθηκε στη γωνία των οδών Εδ. Λω και Σταδίου 22. Μια εντοιχισμένη πλάκα στο κτήριο του ξενοδοχείου «Εσπερία» θυμίζει το γεγονός. [105]
Στις 19 Δεκεμβρίου του 1980[106] μια μεγάλη πυρκαγιά ξέσπασε στην οδό Σταδίου από έκρηξη βόμβας. Το πολυώροφο κατάστημα Κατράντζος κάηκε ολοσχερώς και ο ιδρυτής του Γεώργιος Κατράντζος πεθαίνει μετά από λίγο από τη στεναχώρια του.[107]
Η οδός Σταδίου το 1978. Πηγή: Αρχείο Πρακτορείου Ηνωμένων Φωτορεπόρτερ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, κωδικός 03.5.088.079)
Η Οδός Σταδίου είναι ιστορικός δρόμος στο κέντρο της Αθήνας. Συνδέει την Πλατεία Ομονοίας με την Πλατεία Συντάγματος με διεύθυνση βορειοδυτική-νοτιοανατολική. Εντάσσεται στο ρυμοτομικό πλέγμα του πολεοδομικού σχεδίου που εφαρμόστηκε βόρεια της παλαιάς πόλης, αναπτυσσόμενη περιμετρικά του ιστορικού κέντρου και παραλλήλως της Ακαδημίας και της Πανεπιστημίου. Θεωρείται διαχρονικά ένας από τους πιο ενδιαφέροντες δρόμους της αστικής κοινωνίας των Αθηνών. Πρόκειται κυρίως για μια εμπορική οδό, με πολυτελή καταστήματα να βρίσκονται πλησίον της Πλατείας Συντάγματος και τα λαϊκότερα κοντά στην Πλατεία Ομονοίας.
Πηγές
Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:
Αι Αθήναι κατά το έτος 1850: εντυπώσεις δύο Γάλλων περιηγητών: ιστορικά σημειώματα / υπό Μπάμπη Αννίνου. Εν Αθήναις: Δ. και Π. Δημητράκος , 19;;.
Αττικόν ημερολόγιον και ημερολόγιον των κυριών του έτους 1889: έτος ΚΓ’ / υπό Ειρηναίου Κ. Ασωπίου. Εν Αθήναις: Τύποις Παρασκευά Λεώνη, 1888
Ταξείδια ανά την Ελλάδα: τόμος Α΄ / Γ.Π. Παρασκευόπουλος. Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου της "Κορίννης, 1895
Η Ελλάς κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνας του 1896: Πανελλήνιον εικονογραφημένον λεύκωμα. Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου της Εστίας Κ. Μάισνερ και Ν. Καργαδούρη, 1896.
Η Αθήνα που ζήσαμε: τρίτο βιβλίο / Κώστα Δημητριάδη. Αθήναι: Μ. Ι. Σαλίβερος, 1950
Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη. [Αθήναι]: Καθίδρυμα Πολεοδομίας και Ιστορίας των Αθηνών, 1966
Αι Αθήναι του 1850: εντυπώσεις δύο Γάλλων περιηγητών / Μπάμπης Άννινος. Αθήνα: Γαλαξίας, 1971.
«Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
Καφενεία της παλιάς Αθήνας / Άρτεμις Σκουμπουρδή. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Πολιτισμικός Οργανισμός, 199;.
Ανθολόγιο της Αθήνας: Βιβλίο πρώτο: Γειτονιές. Λόφοι. Δρόμοι / Τάκη Δ. Ψαράκη. Αθήνα: Νέα Σύνορα-Α. Α. Λιβάνη, 1990
Η Αθήνα των Βαλκανικών πολέμων 1912-1913: Αναμνηστικό λεύκωμα / Γενική επιμέλεια: Μάνος Χαριτάτος. Αθήνα: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.): Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων, 1993
Ματιές στην Αθήνα που έφυγε / Μαρία Μαρκογιάννη. Αθήνα: Φιλιππότης, 1995.
Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000
«Η ρεματιά της οδού Σταδίου» / Γ.Β. Ιωαννίδης. Συλλογές, 2006, τεύχος 958.
Η παλιά Αθήνα ζει, γλεντά, γεύεται: κιμπάρικο ανάγνωσμα για μερακλήδες νοσταλγούς / Θωμάς Σιταράς. Αθήνα: Ωκεανίδα, 2011
Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020
Αθηνά: εφημερίς πολιτική και φιλολογική, 8.8.1859
Αθηνά, 8.8.1859
Ποικίλη Στοά: Ετήσιον ημερολόγιον: Έτος Δa1884 / υπό Ιωάννου Α. Αρσένη
Εν Αθήναις: Εκ του τυπογραφείου της Ενώσεως, 1883
Άστυ, 30.3.1886
Αθηναϊκός Αστήρ, 1896, αρ.5
Καθημερινή, Επτά ημέρες, 15.2.1998
Αρχεία ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:
Αρχείο Οικογένειας Βούρου-Ευταξία, υποφάκελοι 24.2, 30.1
Φωτογραφικό Αρχειο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:
DP25.37.034: φωτογράφος Δημήτρης Παπαδήμος, Αρχείο Δημήτρη Παπαδήμου και Ελένης Φραγκιά
2E01.004: Γενικό αρχείο 20ος
CP.CPATH.CPATH1.298: Συλλογή καρτ ποστάλ
DP25.03.02: φωτογράφος Δημήτρης Παπαδήμος, Αρχείο Δημήτρη Παπαδήμου και Ελένης Φραγκιά
L143.031: φωτογράφος Νικόλαος Μάκκας, Αρχείο Νικολάου Μάκκα
CP.CPS.CPSPAL2.167: εκδότης Πάλλης και Κοτζιάς, Συλλογή καρτ ποστάλ
CP.CPATH.CPATH1.292: : εκδότης Γ.Ν. Πετράκης, Συλλογή καρτ ποστάλ
2E01.061: Γενικό αρχείο 20ος
03.5.P.261: Αρχείο Πρακτορείου Ηνωμένων Φωτορεπόρτερ
6K21.001: φωτογράφος Κυριάκος Κουρμπέτης, Γενικό αρχείο 20ος
CP.CPATH.CPATH1.295: Συλλογή καρτ ποστάλ
3E60.044: φωτογράφος Ρεντζής, Γενικό αρχείο 20ος
03.5.088.079: Αρχείο Πρακτορείου Ηνωμένων Φωτορεπόρτερ
Άλλες πηγές
Η ιστορική οδός Σταδίου μέσα από τον φακό του παρελθόντος. https://www.tilestwra.com/istoriki-odos-stadiou-mesa-apo-ton-fako-tou-parelthontos/
Από την ιστοσελίδα του Αρσακείου https://history.arsakeio.gr/index.php/euthyma-sobara/21-1852
Η Αθήνα από τον 19ο αιώνα (ιστοσελίδα)
Αρχείο ΕΡΤ
Βιβλιοθήκη της Βουλής
Η Παλιά Αθήνα. Εικόνες ανθρωπιάς αλλά και ασέβειας στην οδό Σταδίου. Δύο στιγμιότυπα, μια καθημερινή του 1927, που σίγουρα μας βάζουν σε σκέψεις. LIFOTEAM, 15.11.2013.
Wikipedia
Πρακτορείον Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ ( Ν.Ε.Τολης)
Η οδός Σταδίου πεθαίνει. - Η κραυγή απόγνωσης ενός καθηγητή Πανεπιστημίου www.iefimerida.gr, 11.9.2013
Σημειώσεις
[1] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 183.
[2] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 180-184.
[3] Το 1993 κατά τις ανασκαφές για το ΜΕΤΡΟ. Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 199.
[4] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 195.
[5] Τα αγγεία αυτά βρίσκονται σήμερα σε συλλογή του εξωτερικού, αποτέλεσμα αρπαγής.
[6] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 196, 198.
[7] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 199.
[8] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 202.
[9] Χτίστηκε το 1770. Σε αυτό το σημείο η πορεία του συμπίπτει με το τείχος του Θεμιστοκλή.
[10] Η αίθουσα αυτή χρησιμοποιήθηκε από τους ευαγγελιστές μετά το 1839 ως παρεκκλήσι. Από το: Μια Δανέζα στην Αυλή του Όθωνα: μαρτυρία της εποχής: σημειωματάριο, ημερολόγιο, γράμματα / Χριστιάνα Λυτ. Αθήνα: Ερμής, 1981, σελ. 31. Στο ίδιο βιβλίο υπάρχει περιγραφή της κυκλικής αυτής αίθουσας (σελ. 290).
[11] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 212-213.
[12] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 169-170.
[13] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 169-170.
[14] Σήμερα είναι πλήρως ανακαινισμένο (βάσει μελέτης του αρχιτέκτονα Ιωάννη Τραυλού), μαζί με το συνεχόμενο κτήριο της Παπαρρηγοπούλου 5 (επίσης ιδιοκτησίας Βούρου) και στεγάζει το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών. Τον μεγάλο και όμορφο κήπο στην πίσω αυλή δεν μπορεί να τον δει κανείς από τον δρόμο. Ωστόσο είναι ανοικτός για το κοινό.
[15] Μια Δανέζα στην Αυλή του Όθωνα: μαρτυρία της εποχής: σημειωματάριο, ημερολόγιο, γράμματα / Χριστιάνα Λυτ. Αθήνα: Ερμής, 1981, σελ. 29.
[16] «Πώς εκτίσθησαν αι σημεριναί Αθήναι» / Δ. Σισιλιάνου. Καθημερινή, 3.5.1943, 6.5.1943, 7.5.1943, 11.5.1943. Αρχείο Οικογένειας Βούρου-Ευταξία, υποφάκελος 30.1, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.
[17] Καταγραφή της ακίνητης περιουσίας από τον Στ. Βούρο.
[18] Η ιστορική οδός Σταδίου μέσα από τον φακό του παρελθόντος. https://www.tilestwra.com/istoriki-odos-stadiou-mesa-apo-ton-fako-tou-parelthontos/
[19] Ματιές στην Αθήνα που έφυγε / Μαρία Μαρκογιάννη. Αθήνα: Φιλιππότης, 1995, σελ.44.
[20] Όπως και οι οδοί Ερμού και Αθηνάς, που δεν κατασκευάστηκαν ποτέ.
[21] Πλατεία Ομονοίας
[22] Υπάρχει και η εκδοχή ότι ονομάστηκε έτσι επειδή το μήκος της είναι όσο η αρχαία μονάδα μήκους, το στάδιο. Ένα στάδιο ισούται με 985 μέτρα. Μια άλλη εκδοχή είναι ότι το όνομα Σταδίου έμεινε ως λογοπαίγνιο από την εποχή που το ρέμα τη χώριζε «στα δύο». Από: «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[23] Η ιστορική οδός Σταδίου μέσα από τον φακό του παρελθόντος. https://www.tilestwra.com/istoriki-odos-stadiou-mesa-apo-ton-fako-tou-parelthontos/
[24] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[25] Καφενεία της παλιάς Αθήνας / Άρτεμις Σκουμπουρδή. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Πολιτισμικός Οργανισμός, 199;.
[26] Τα εξοχικά καφενεία ήταν τα πρώτα μαγαζιά που άνοιξαν τις πόρτες τους και για τις γυναίκες.
[27] Η παλιά Αθήνα ζει, γλεντά, γεύεται: κιμπάρικο ανάγνωσμα για μερακλήδες νοσταλγούς / Θωμάς Σιταράς. Αθήνα: Ωκεανίδα, 2011.
[28] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[29] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[30] «Η ρεματιά της οδού Σταδίου»/ Γ.Β. Ιωαννίδης. Συλλογές, 2006, τεύχος 958.
[31] Από την ιστοσελίδα του Αρσακείου https://history.arsakeio.gr/index.php/euthyma-sobara/21-1852
[32] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 169-170.
[33] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[34] Αι Αθήναι κατά το έτος 1850: εντυπώσεις δύο Γάλλων περιηγητών: ιστορικά σημειώματα / υπό Μπάμπη Αννίνου. Εν Αθήναις: Δ. και Π. Δημητράκος , 19;;, σελ. 38-39.
[35] Αναφέρονται τα εξής: Η είδηση διαδόθηκε από στόμα σε στόμα σπέρνοντας τον φόβο στους κατοίκους τής Αθήνας: «Το γεφύρι έπεσε. Η πόλη κόπηκε στα δύο. Και τα κορίτσια πώς πήγαν στο σχολείο τους;». Πρόκειται για τις μαθήτριες του Αρσακείου που φοιτούσαν στο ολοκληρωμένο τμήμα του κτηρίου, καθώς το υπόλοιπο δεν είχε ακόμα τελειώσει και το κτήριο δεν είχε επίσημα εγκαινιασθεί.
[36] Από την ιστοσελίδα του Αρσακείου https://history.arsakeio.gr/index.php/euthyma-sobara/21-1852
[37] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 170.
[38] Ποικίλη Στοά: Ετήσιον ημερολόγιον: Έτος Δ΄1884 / υπό Ιωάννου Α. Αρσένη. Εν Αθήναις: Εκ του τυπογραφείου της Ενώσεως, 1883, σελ. 45.
[39] «Η ρεματιά της οδού Σταδίου» / Γ.Β. Ιωαννίδης. Συλλογές, 2006, τεύχος 958.
[40] Σάρλ Γκαρνιέ (Charles Garnier): Αρχιτέκτονας της Όπερας του Παρισιού (Opéra de Paris) ή Παλέ Γκαρνιέ (Palais Garnier), που άρχισε να χτίζεται το 1861 και είναι ένα από τα πιο επιβλητικά κτήρια του Παρισιού.
[41] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 179.
[42] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[43] Σήμερα εκεί στεγάζεται το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.
[44] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 242-243.
[45] Το 1890 ο υπόνομος έφτασε στην διασταύρωση Πειραιώς και Ζήνωνος.
[46] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 280.
[47]Γενικότερα έγιναν δενδροφυτεύσεις σε όλους τους δρόμους, στις πλατείες ακόμα και στους λόφους που περιτριγύριζαν την πόλη, ενώ υπόνομοι κατασκευάστηκαν παντού.
[48] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 218.
[49] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 170.
[50] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[51] Λειτούργησε ως Παρθεναγωγείο μέχρι το 1933.
[52] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[53] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 217.
[54]Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 217.
[55] Από το 1832.
[56] Μεταξύ 1870-1881.
[57] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[58] Κατεδαφίστηκε το 1955.
[59] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[60] Αττικόν ημερολόγιον και ημερολόγιον των κυριών του έτους 1889: έτος ΚΓ’ / υπό Ειρηναίου Κ. Ασωπίου. Εν Αθήναις: Τύποις Παρασκευά Λεώνη, 1888, σελ. 7.
[61] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[62] Ταξείδια ανά την Ελλάδα: τόμος Α΄ / Γ.Π. Παρασκευόπουλος. Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου της «Κορίννης», 1895, σελ. 554-555.
[63] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 178.
[64] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[65] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 171.
[66] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 171.
[67] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 184.
[68] Το κτήριο υπάρχει ακόμα.
[69] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[70] Περισσότερα για τη Λαίδη Λω στο βιβλίο: Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ.179-180.
[71] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 179-180.
[72] Το 2012 το Αττικόν καταστράφηκε από εμπρηστές. Το εξωτερικό του κτηρίου και όλα τα καταστήματα του ισογείου καταστράφηκαν ολοσχερώς. Οι πυροσβέστες ευτυχώς απέτρεψαν τις μεγάλες ζημιές στο εσωτερικό του σινεμά. Οι ζημιές δεν έχουν ακόμη αποκατασταθεί.
[73] Η ιστορική οδός Σταδίου μέσα από τον φακό του παρελθόντος. https://www.tilestwra.com/istoriki-odos-stadiou-mesa-apo-ton-fako-tou-parelthontos/
[74] Ανθολόγιο της Αθήνας: Βιβλίο πρώτο: Γειτονιές. Λόφοι. Δρόμοι / Τάκη Δ. Ψαράκη. Αθήνα: Νέα Σύνορα-Α. Α. Λιβάνη, 1990, σελ. 8.
[75] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[76] Η Αθήνα που ζήσαμε: τρίτο βιβλίο / Κώστα Δημητριάδη. Αθήναι: Μ. Ι. Σαλίβερος, 1950, σελ. 60-61.
[77] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[78] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 294-296.
[79] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[80] Αθηναϊκά του πολέμου και της κατοχής: Ιδιωτικά βιώματα και μαρτυρίες / Γεράσιμος Σ. Λουκάτος. Αθήνα: Φιλιππότη , 1989, σελ.76.
[81] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 179-180.
[82] Λειτούργησαν πολλά ανθοπωλεία στην Σταδίου. Αναμέσα τους τα: Αγαλιώτη, Βιντζηλαίου, Φλεριανού.
[83] Σκριπ, 30.12.1904, 1.11.1910. Νέα Ημέρα Τεργέστης, 28.7.1912. Βιβλιοθήκη της Βουλής.
[84] Η ιστορική οδός Σταδίου μέσα από τον φακό του παρελθόντος. https://www.tilestwra.com/istoriki-odos-stadiou-mesa-apo-ton-fako-tou-parelthontos/
[85] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[86] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 181-182.
[87] Η Παλιά Αθήνα. Εικόνες ανθρωπιάς αλλά και ασέβειας στην οδό Σταδίου Δύο στιγμιότυπα, μια καθημερινή του 1927, που σίγουρα μας βάζουν σε σκέψεις. LIFOTEAM, 15.11.2013.
[88] Κατεδαφίστηκε μετά το 1950.
[89] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 181.
[90] Καθημερινή, Επτά ημέρες, 15.2.1998
[91] Η ιστορική οδός Σταδίου μέσα από τον φακό του παρελθόντος. https://www.tilestwra.com/istoriki-odos-stadiou-mesa-apo-ton-fako-tou-parelthontos/
[92] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 176.
[93] Το κτήριο αυτό κατεδαφίστηκε το 1960 και χτίστηκε το νέο μέγαρο Καραπάνου.
[94] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 179.
[95] Ανθολόγιο της Αθήνας: Βιβλίο πρώτο: Γειτονιές. Λόφοι. Δρόμοι / Τάκη Δ. Ψαράκη. Αθήνα: Νέα Σύνορα-Α. Α. Λιβάνη, 1990, σελ. 10.
[96] Αρχείο ΕΡΤ.
[97] Η ιστορική οδός Σταδίου μέσα από τον φακό του παρελθόντος. https://www.tilestwra.com/istoriki-odos-stadiou-mesa-apo-ton-fako-tou-parelthontos/
[98] Το ίδιο συνέβη και με τις άλλες δύο κύριες οδικές αρτηρίες της Αθήνας που βρίσκονται παράλληλα με την οδό Σταδίου: οδός Ελευθερίου Βενιζέλου και οδός Ρούζβελτ για τις οδούς Πανεπιστημίου και Ακαδημίας αντίστοιχα.
[99] «Η ιστορία της οδού Σταδίου» / Κώστας Γ. Καζαντζής-Ζαμανίκος. Αθηναϊκά, 1984, τ.80, σελ. 44-59.
[100] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 178.
[101] Λειτουργούσε ακόμα εκεί και το βιβλιοπωλείο Γαλαξίας.
[102] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 173.
[103] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 174.
[104] Εκ Θεμελίων / Κλεοπάτρα Παπαευαγγέλου-Γκενάκου. Αθήνα: Τράπεζα της Ελλάδος. Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης, 2020, σελ. 228, 316.
[105] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 177.
[106] Την ίδια μέρα συμβαίνει το ίδιο και στο Μινιόν.
[107] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 185.