Ένα μικρό, έρημο φιδίσιο μονοπάτι ανάμεσα σε βάλτους και εκτάσεις από βράχια και ρεματιές ήταν ο δρόμος που ένωνε αρχικά την αρχαία Αθήνα με το λιμάνι του Πειραιά.[1]

Ήδη από τo 493 π.Χ., ο Θεμιστοκλής θέλησε να τειχίσει τις πόλεις της Αθήνας και του Πειραιά και να χαράξει τον Μεγάλο Δρόμο, δηλαδή την οδό Πειραιώς, που θα τις ένωνε και έπειτα να κλείσει το ίδιο τον δρόμο μέσα στα Μακρά Τείχη. Υπό την απειλή των Περσών, το όνειρο του Θεμιστοκλή πραγματοποιήθηκε αρκετά χρόνια αργότερα. Η Αθήνα περικυκλώθηκε από ένα τείχος μήκους 32 σταδίων[2] και ο Πειραιάς 60 σταδίων[3]. Το μεγαλύτερο όμως κατόρθωμα ήταν τα Μακρά Τείχη που έκλεισαν μέσα τους το Μεγάλο Δρόμο, όπως τον αποκαλούσαν[4] και αναφέρει στο βιβλίο του ο Δημήτρης Φερούσης.

Τα τείχη είχαν πλάτος 2,5 μέτρα και ύψος 8 μέτρα, ήταν μεγαλόπρεπα, με πύργους, βαριές θύρες και φρουρούς. Όλα αυτά εξασφάλιζαν την άνετη και ασφαλή επικοινωνία ανάμεσα στην Αθήνα και το επίνειό της, δηλαδή τον Πειραιά.[5] Στην πραγματικότητα ήταν έργο ζωτικής σημασίας για την άμυνα και την επιβίωση της Αθήνας. Ο Θεμιστοκλής έδωσε ξεχωριστή στρατηγική σημασία στις εισόδους και στις εξόδους των δύο πόλεων και έτσι κατασκευάστηκε το Δίπυλο στο Άστυ και οι Πειραϊκές Πύλες στο Επίνειο.[6]

Απομεινάρια των δύο Πυλών. Πάνω το Δίπυλο στον Κεραμεικό και κάτω οι Πειραϊκές Πύλες στην οδό 34ου Συντάγματος Πεζικού 11 στον Πειραιά. Πηγή: Google earth

«Η κατασκευή των τειχών έγινε με βιασύνη» έγραψε ο Θουκυδίδης. «Γιατί τα θεμέλια τους είναι από παντοειδείς και ακατέργαστους λίθους, οι οποίοι σε μερικά μέρη δεν έχουν καλώς συναρμολογηθεί, αλλά τοποθετούνταν όπως τους έφερναν οι βοηθοί. Χρησιμοποιήθηκαν μάλιστα πολλές επιτύμβιες στήλες και πελεκημένες πέτρες». [7]

Η οδός Πειραιώς, ο Μεγάλος Δρόμος κατά την αρχαιότητα, έγινε ο δρόμος της καθημερινής ζωής και της κίνησης. Επιπλέον, λόγω του σημαντικού ρόλου που κατείχε ο αθηναϊκός στόλος στην ζωή της πόλης καθημερινά τον διέσχιζαν οι αξιωματούχοι, τα εξοπλισμένα πληρώματα και οι φύλακες για να είναι παρόντες στα καθήκοντά τους.[8]

Το ένα μέρος του τείχους απείχε από το άλλο γύρω στα 180 μέτρα και στη μέση ήταν χαραγμένος ο χωμάτινος δρόμος πλάτους λίγων μέτρων. Σε όλο το μήκος των δύο πλευρών του τείχους, ο δρόμος ήταν πλαισιωνόταν με ταφικά μνημεία, με ανάγλυφες ή και ολόγλυφες μορφές και επιτύμβιες στήλες, ληκύθους και λουτροφόρους, αγγεία, βωμούς, ιερά, τύμβους, ιερά άλση.[9]

Στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου, όσοι Αθηναίοι κατοικούσαν έξω από το Άστυ σε οικισμούς και δήμους της Αθήνας, για να προστατευτούν από τους Σπαρτιάτες εγκαταστάθηκαν σε πρόχειρες κατασκευές μέσα στα Μακρά Τείχη, κατά μήκος του Μεγάλου Δρόμου. Η κατάσταση αυτή παρέμεινε έτσι για όλη τη διάρκεια του πολέμου, 27 ολόκληρα χρόνια, και ο Μεγάλος Δρόμος έπαιξε τον πιο σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της ζωής στην πόλη της Αθήνας. Μετά τον εμφύλιο οι Σπαρτιάτες προσπάθησαν να γκρεμίσουν τα Μακρά Τείχη, αλλά οι Αθηναίοι τα επιδιόρθωναν διαρκώς.[10]

Όταν η Αθήνα έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων τα Μακρά Τείχη καταστράφηκαν σχεδόν ολοσχερώς. Διατηρήθηκαν όμως τα μνημεία που υπήρχαν εκατέρωθεν κι ο δρόμος εξακολούθησε να έχει τη ζωντάνια του και να αποτελεί τον ζωτικό συνδετικό κρίκο με το λιμάνι. Αυτό το δρόμο διέσχισε ο απόστολος Παύλος, όταν ήρθε στην Αθήνα και μάλιστα ξεδίψασε στο πηγάδι που βρισκόταν δίπλα από τον ερειπωμένο βωμό προς τον «Άγνωστο Θεό». Τρεις αιώνες αργότερα τον Μεγάλο Δρόμο θαύμασαν ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος και ο Ιουλιανός επισημαίνοντας τη συσσώρευση τόσης ιστορικής μνήμης αλλά και την πίστη των Ελλήνων στις παραδόσεις και την ιστορία τους. Η Αθήνα παρέμενε ακόμα ειδωλολατρική.[11]

Την περίοδο της Φραγκοκρατίας το λιμάνι του Πειραιά αναφέρεται για πρώτη φορά στους ναυτικούς χάρτες του 1318 ως Πόρτο Λεόνε. [12] Τότε, στην αρχή του Μεγάλου Δρόμου, δηλαδή στις Πειραϊκές Πύλες, ήταν τοποθετημένο ένα γλυπτό που απεικόνιζε ένα λιοντάρι[13]. Εξαιτίας του ο Πειραιάς ονομάστηκε Πόρτο Ντράκο (Δράκος) από το λαό, Πόρτο Λεόνε από τους Φράγκους και Πόρτο Ασλάν από τους Τούρκους.[14] Η οδός των Μακρών Τειχών λεγόταν πια οδός Δράκου και η πύλη Πόρτα του Δράκου.[15]

Το 1453 η οδός Δράκου γέμισε από τους κατοίκους της Αθήνας, έλληνες και φράγκους, που προσπαθούσαν να εγκαταλείψουν την πόλη δια θαλάσσης, καθώς οι Τούρκοι κατηφόριζαν γρήγορα από τη Θεσσαλία με σκοπό να την καταλάβουν[16].

Το 1674 η Αθήνα ήταν μια τουρκική κωμόπολη – ίσως χωριό περισσότερο - και η οδός Δράκου εμφανίζεται στους χάρτες της εποχής διατηρώντας την λειτουργία της. Το 1687 ο Μοροζίνι έφτασε στην Αθήνα με σκοπό να την ελευθερώσει. Τα στρατεύματά του στρατοπέδευσαν εκατέρωθεν της οδού του Δράκου και ρίχτηκαν στη μάχη με τα γνωστά αποτελέσματα της καταστροφής της στέγης και μεγάλου μέρους του Παρθενώνα και όχι μόνο, που ως τότε έστεκε ολόκληρος σύμφωνα με τις γκραβούρες και τους χάρτες της εποχής.[17] Ο Μοροζίνι δεν κατόρθωσε να ελευθερώσει την Αθήνα και φεύγοντας έκλεψε και το λιοντάρι του λιμανιού.[18]

Το 1801 ο λόρδος Έλγιν έφτασε στην Αθήνα και εντυπωσιάστηκε από τον χαραγμένο δρόμο πάνω στα κατεστραμμένα θεμέλια των Μακρών Τειχών του Θεμιστοκλή. Ήταν πια ένας στενός, αλλά ίσιος και ομαλός δρόμος. Αριστερά και δεξιά του απλώνονταν απομεινάρια των μνημείων και παραπέρα αγροί με σιτάρι, λιβάδια, μικροσκοπικά σπιτάκια και πηγάδια. Από το 1801 ώς το 1819, που κράτησε η λεηλασία των μαρμάρων από τον Έλγιν, η οδός Πειραιώς έγινε μάρτυράς της. Τα μάρμαρα του Παρθενώνα - και όχι μόνο - μεταφέρθηκαν μέσω αυτού του δρόμου άλλοτε σε κάρο ή πάνω σε ξύλινες σχεδίες, που τις έσερναν επί της οδού Πειραιώς, ως τα πλοία όπου τα φόρτωναν για να τα μεταφέρουν στη Μεγάλη Βρετανία.[19]

Κι ενώ οι Έλληνες προετοιμάζονταν για τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, το εμπόριο και η ναυτιλία ανθούσαν. Έτσι πολλοί ξένοι έφταναν στον Πειραιά και διέσχιζαν την οδό Πειραιώς για να φτάσουν στην Αθήνα. Χρησιμοποιούσαν άλογα, μουλάρια, καμήλες ή ανέβαιναν πεζοί για να θαυμάσουν το τοπίο και φυσικά να πάρουν μαζί τους ως «ενθύμιο» κάποια αρχαία «πέτρα».[20]

Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 η οδός Πειραιώς είχε γίνει μπούρτζι και κονάκι πολλών ελλήνων αγωνιστών, όπως του Καραϊσκάκη, του Τζαβέλλα, του Νικηταρά και πολλών άλλων.[21] Ο λαός αποκαλούσε τότε το δρόμο ως τη Μεγάλη Στράτα του Γένους.[22]

Το χειμώνα του 1832 στην οδό Πειραιώς, κυκλοφόρησαν τα δύο πρώτα κάρα, που χρησιμοποιήθηκαν ως μεταφορικά μέσα. Συγκεκριμένα ο ναύαρχος Pulteney Malcom με αυτά μετέφερε τα υλικά για την έπαυλή του που έχτιζε στην οδό Πατησίων[23]. Ο αρχαιολόγος Ρος έδωσε αυτή την πληροφορία όπως και την παρακάτω:

«Οι περισσότεροι όμως από τους κατοίκους έτρεξαν μετά σπουδής στην οδό Πειραιώς διά να παρατηρήσουν το θαύμα αυτό της φραγκικής μηχανικής! […]».[24]

Τότε ο δρόμος περνούσε μέσα από αμπελώνες, ελαιώνες και χωράφια και κατέληγε στην Ερμού.[25] «Δεξιά και αριστερά της Πειραιώς υπήρχαν κατάσπαρτοι αγροί και αλώνια θεριστών και άμπελοι. Δεν υπήρχαν σπίτια, δεν υπήρχε τίποτα παρά μόνο χωράφια και ζώα που έβοσκαν».[26]

Mέχρι το 1834 όλοι οι ξένοι ταξιδιώτες μιλούν για την ίδια σχεδόν εικόνα. Σε κάποια σημεία του Πειραιά περίμεναν μέχρι και 100 άλογα μαζί με καμήλες καθώς ο δρόμος ήταν αδιάβατος για τροχοφόρα. Χρειαζόταν κάποιος μια ώρα και ένα τέταρτο για να μπορέσει να φτάσει με άλογο στην Αθήνα,[27] ενώ ο δρόμος περιγράφεται ως εξής: «στενή κονιορτώδης οδός αναρριχωέενη επί χωματώδους λοφίσκου και ανελισσόμενη μετά των φρακτών δύο αμπέλων φέρει προς τας Αθήνας».[28]

Γύρω από το δρόμο είχαν σχηματιστεί έλη από τις διακλαδώσεις του Κηφισού. Το δηλητηριώδες φυτό φλόμος που είχε φυτρώσει παντού, άφηνε αναθυμιάσεις που προκάλεσαν δηλητηρίαση και τελικά το θάνατο σε πολλούς Αθηναίους αλλά και βαυαρούς στρατιώτες την περίοδο 1835-1836.[29]

Το 1834 η Αθήνα ανακηρύσσεται πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους από τον νεαρό βαυαρό βασιλιά Όθωνα. Η πόλη μπαίνει σε μια νέα φάση ανασυγκρότησης και αναγέννησης. Η σκέψη δε της ανέγερσης του παλατιού στην πλατεία Ομονοίας οδήγησε εύπορους έλληνες και ξένους να αγοράσουν οικόπεδα στην οδό Πειραιώς, ιδιαίτερα από τον Κεραμεικό και πάνω και να χτίσουν αρχοντικά, ξενοδοχεία και άλλα εντυπωσιακά κτήρια.[30]

Τότε, στη βόρεια πλευρά της οδού Πειραιώς ο Κωνσταντίνος Βλαχούτσης έχτισε δύο διώροφα σπίτια και ο αδελφός του Γ. Βλαχούτσης επίσης ένα διώροφο στην απέναντι πλευρά του δρόμου.[31] Την ίδια εποχή ο πρίγκηπας Γ. Καντακουζηνός έχτισε την κατοικία του με μια μεγάλη αυλή και διάφορα παραρτήματα τριγύρω, στην ανατολική γωνία των οδών Μυλλέρου και Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Με το βελάκι η οδός Πειραιώς και οι οικίες Βλαχούτση στις δύο πλευρές της το 1835. Πηγή: Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Και τότε αποφασίστηκε η κατασκευή της οδού Πειραιώς, η οποία έγινε ο πρώτος δρόμος που χαράχθηκε, διανοίχθηκε κι άρχισε η οδοστρωσία του στην Αθήνα. Το έργο αυτό θεωρείται ένα από τα πρώτα μεγάλα δημόσια έργα που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα.[32] Η διάνοιξή του ήταν πρωταρχικής σημασίας καθώς η Αθήνα επικοινωνούσε με την Πελοπόννησο, τα νησιά, τη δυτική Στερεά κι όλο τον υπόλοιπο κόσμο μόνο διά θαλάσσης, δηλαδή μέσω του λιμανιού του Πειραιά. Οπότε κρίθηκε αναγκαίο να φτιαχτεί δρόμος που θα οδηγούσε από την Αθήνα στην σχεδόν έρημη τότε ακτή του Πειραιά.

Ο Κλεάνθης, ο οποίος σχεδίασε τη νέα οδό Πειραιώς από την Ομόνοια και από το ύψος του Κεραμεικού και μετά επέμενε ότι έπρεπε να χαραχθεί ακολουθώντας ευθεία γραμμή. Όμως ο Klenze διαφώνησε και πρότεινε αντί να θυσιαστούν αγροί και για να περιοριστούν τα έξοδα, να μην κατασκευαστεί νέα οδός αλλά να διατηρηθεί η αρχαία οδός των Μακρών Τειχών. Έτσι μέχρι το ύψος του Κεραμεικού διατηρήθηκε ο σχεδιασμός του Κλεάνθη και από κει και πέρα ακολουθήθηκε η πορεία της αρχαίας οδού.[33]

Τη χάραξη έκαναν οι βαυαροί γεωμέτρες Bernhard και Holter υπό την επίβλεψη του Klenze. Ο πρώτος σύγχρονος δρόμος Αθηνών-Πειραιώς μήκους 8 χιλιομέτρων ουσιαστικά ξεκινούσε από το κεντρικό λιμάνι του Πειραιά και την οδό Μακρά Στοάς (τη σημερινή Δημητρίου Γούναρη) καταλήγοντας διαμέσου του φημισμένου μεγάλου ελαιώνα στο Θησείο.[34] Αρχικός στόχος των Βαυαρών ήταν να ενώσει τα "θερινά ανάκτορα" που θα κατασκευάζονταν στον Πειραιά με τα "χειμερινά ανάκτορα" τα οποία ο Κλέντζε είχε τοποθετήσει στην Πλατεία Ομονοίας. Στο ύψος δε που βρίσκεται σήμερα το Γκάζι θα τοποθετούσε τη Βουλή και τη Γερουσία.[35] Τίποτα από αυτά δεν υλοποιήθηκε πλην του ίδιου του δρόμου που ξεκίνησε να φτιάχνεται το 1835 από την πλατεία Ομονοίας.[36]

Η κατασκευή ανατέθηκε στον βαυαρό λοχαγό Σπις, ύστερα από υπόδειξη του Klenze.[37] Οι εργασίες γίνονταν από βαυαρούς στρατιώτες, σκαπανείς του μηχανικού και ανεξάρτητους εργάτες, οι οποίοι διέμεναν σε πρόχειρες παράγκες μέσα στον ελαιώνα κατά μήκος του δρόμου, σε όλη τη διάρκεια του έργου.[38] Οι βαυαροί εργάτες που εργάζονταν για την κατασκευή της Πειραιώς δέχονταν κριτική από τον Τύπο για τη βίαιη συμπεριφορά τους απέναντι στους Έλληνες πολίτες.[39] Μικρές πέτρες τοποθετούνταν από τις δύο μεριές του δρόμου για την προστασία του. Ο δρόμος ξεκινούσε από το λιμάνι, συναντούσε τα ερείπια των Μακρών Τειχών, περνούσε από ένα χαμηλό λόφο και συνεχίζοντας έκοβε σταροχώραφα, αμπέλια και περιβόλια μέχρι που έπιανε τον μεγάλο ελαιώνα.[40]

Στιγμιότυπο από την κατασκευή της οδού Πειραιώς. Δεξιά σε πρώτο πλάνο οι σκαπανείς εργάτες επί το έργον. Αριστερά οι επιβλέποντες βαυαροί αξιωματικοί. Στο βάθος ο καταυλισμός των εργατών, ενώ ακόμα πιο πίσω τα καμίνια τούβλων και κεραμιδιών. Αριστερά διακρίνεται μέρος από το χάνι το Στέκι. Τον ανολοκλήρωτο δρόμο με κατεύθυνση προς την Αθήνα διασχίζουν πολίτες με άλογα. Πηγή: Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Δημοσίευμα που αναφέρεται στην βίαιη συμπεριφορά των Βαυαρών. Πηγή: Αθήνα, 24.7.1835. Βιβλιοθήκη της Βουλής.

Ο δρόμος τέλειωσε το 1836 με λιθόστρωση και το κόστος κατασκευής ανήλθε στις 126.277 δραχμές, ποσό υψηλό για τα δεδομένα της εποχής.[41] Η επίσημη καταμέτρηση έδειξε ότι το μήκος του ήταν ακριβώς οκτώ χιλιομέτρα και το πλάτος περιορίστηκε από τα 22 μέτρα στα 20 λόγω των αντιδράσεων των οικοπεδούχων, ενώ μίκρυνε κατά πολύ και η πλατεία[42] επί της Πειραιώς.[43] Ήταν η πρώτη αμαξιτή οδός που κατασκευάστηκε και αρχικά ονομάστηκε Βασιλική οδός, τοπωνύμιο που πήρε και η γύρω περιοχή. [44]

Η κατασκευή της Πειραιώς διευκόλυνε τη μεταφορά προϊόντων από την πειραϊκή χερσόνησο και τα νησιά, καθώς και από χώρες του εξωτερικού μέσω του λιμανιού. Από τη στιγμή που κατασκευάστηκε αναπτύχθηκε ιδιαίτερα η οικοδόμηση της Αθήνας, ποσοτικά και ποιοτικά, καθώς η μετακίνηση αγκωναριών και οικοδομικών υλικών έγινε πιο εύκολη. Οι μεταφορές ξεκίνησαν με άλογα και καμήλες και χρειάζονταν δύο ώρες περίπου για να διανύσουν την απόσταση. Όταν προστέθηκαν τα κάρα και οι άμαξες ο χρόνος αυτός μειώθηκε κατά πολύ.[45] Στο ύψος του Μοσχάτου, στη θέση Παράγκες, πολύ κοντά στον Κηφισό, υπήρχαν σταθμοί ξεκούρασης οδοιπόρων και ζώων που πρόσφεραν νερό, λουκούμια, αναψυκτικά και ρακί. Εκεί άρχισαν να οικοδομούνται μικρά σπίτια με αυλές.[46]

Όταν ολοκληρώθηκε η κατασκευή της Πειραιώς, παραχωρήθηκε στον γερμανό βαυαρό επιχειρηματία Στρόγκ[47] η άδεια να εκμεταλλεύεται την λεωφορειακή συγκοινωνία μεταξύ Αθηνών και Πειραιώς.[48] Για να το καταφέρει λένε ότι χρηματοδότησε ο ίδιος την κατασκευή των δύο πέτρινων γεφυρών του Ιλισού και του Κηφισού που υπήρχαν στην διαδρομή και σύστησε υπηρεσία πολυφορείων ή παντοφορείων, όπως τα έλεγαν. Στην πραγματικότητα εφάρμοσε αυτό που είχε δει στην πατρίδα του και το οποίο υπάρχει μέχρι σήμερα για τουριστικούς λόγους. Πρόκειται για τα ιππήλατα Omnibus, προγόνους των σημερινών λεωφορείων, που τα αποκαλούσαν ιππήλατα παντοφορεία, χωρητικότητας 12 ατόμων, ενώ εκτός από τους επιβάτες μετέφεραν και άλλα πράγματα, και έκαναν τρεις φορές την ημέρα το δρομολόγιο Αθήνα - Πειραιά.[49] Η τιμή των θέσεων, διά έκαστον οδοιπόρον προσδιοριζόταν στη μία δραχμή. Γράφει σχετικά ο Jean Alexandre Buchon[50]: «Πενήντα αμάξια κάθε οχήματος και μεγέθους περιμένουν και σας προσκαλούν για να σας οδηγήσουν από τον Πειραιά στην Αθήνα».[51]

Το 1837 τα γραφεία της αντιβασιλείας μετακόμισαν από την οικία Γ. Βλαχούτση όπου είχαν εγκατασταθεί εκεί από το 1834. Στην απέναντι οικία του Κ. Βλαχούτση διέμενε ο αντιβασιλέας Άρμανσπέργκ.[52]

Το 1841 ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν βρέθηκε στην Αθήνα και περιγράφει τη διαδρομή δηλαδή την οδό Πειραιώς, από το λιμάνι του Πειραιά ως το ξενοδοχείο του στην Αθήνα:

«Αφήναμε ενθουσιασμένοι τον Πειραιά […]. Ο δρόμος περνούσε μέσα από τα απομεινάρια των αρχαίων τειχών, χτισμένα με ένα κίτρινο πέτρωμα, που ακόμα και σήμερα αποτελεί το υλικό των βράχων εδώ. Καλπάζαμε γρήγορα και ένα σύννεφο σηκωνόταν πίσω μας. Σε λίγο φτάσαμε στον ελαιώνα, το ιερό δάσος της Αθήνας. Από ένα ξύλινο μαγαζί, ήταν χτισμένο και στις δύο άκρες του δρόμου, λεμόνια και πορτοκάλια ήταν απλωμένα εδώ, γαρνιρισμένα με μια σειρά μπουκάλια γεμάτα κρασί και λικέρ».[53]

Το 1842 επιβλήθηκαν τα πρώτα διόδια 5 δραχμών για τη διέλευση κάθε ζώου, με σκοπό την επισκευή και τη συντήρηση της οδού.[54] Στο σχετικό διάταγμα : « Περί διοδίων επί της εξ’ Αθηνών εις Πειραιά οδού», ( ΕτΚ αρ. 15- 6/7/1842 ), ορίζονταν μεταξύ άλλων τα εξής: «[…] περί επιβολής διοδίων επί της εξ’ Αθηνών εις Πειραιά αγούσης δημοτικής λιθοστρώτου οδού την απάντησιν των διά την διατήρησιν τους απαιτουμένων εξόδων […]. Τα διόδια ταύτα προσδιορίζονται εις πέντε λεπτά εφ’ εκάστου ζώου […]. Υποβαλλόμενα εις την πληρωμήν των διοδίων ζώα είναι οι χρήσιμοι εις ιππασίαν ίπποι, τα υποζύγια και παν είδος φορτηγού ζώου μεταβαίνοντος από Αθηνών εις Πειραιά ή από Πειραιώς εις Αθήνας […]».

Το 1847, λίγες μέρες πριν από τα Χριστούγεννα καταστράφηκε από πυρκαγιά η πρώτη κατοικία της Δούκισσας της Πλακεντίας που βρισκόταν στην οδό Πειραιώς. Η φωτιά ξεκίνησε από αναμμένο τζάκι και επεκτάθηκε σε όλο το σπίτι.[55] Η βασίλισσα Αμαλία έγραψε στο πατέρα της για το περιστατικό: «Χτες το βράδυ […] δόθηκε συναγερμός στην πόλη ότι έπιασε φωτιά […]. Μέχρι να πάμε στο γραφείο του Όθωνα είδαμε μια μεγάλη φωτιά στην κάτω πόλη. Ήταν το σπίτι της Δούκισσας της Πλακεντίας, το οποίο βρίσκεται τελείως έξω από την πόλη, κοντά στον ελαιώνα και το οποίο, επειδή φυσούσε δυνατός βοριάς, κάηκε τελείως»[56].

Η πυρκαγιά στην οικία της Δούκισσας της Πλακεντίας σε δημοσίευμα της εποχής. Πηγή: Αθηνά, 21.12.1847. Βιβλιοθήκη της Βουλής.

Τη δεκαετία του 1850 πηγαινοέρχονταν στην Πειραιώς περισσότερα από 700 άλογα την ημέρα[57] και μπορούσες να πας στον Πειραιά με μιάμιση δραχμή.[58] Τις καλές ημέρες η διαδρομή στο λιθόστρωτο δρόμο δεν ήταν άνετη, αλλά σίγουρα ειδυλλιακή σύμφωνα με την περιγραφή του Έντμουντ Αμπού: «εκατέρωθεν του σκονισμένου δρόμου απλώνονταν ανθισμένες πεδιάδες και λόφοι, πρόβατα έβοσκαν γύρω από αρχαία ερείπια με φόντο στον ορίζοντα το βράχο της Ακρόπολης. Όταν όμως έβρεχε ο δρόμος γινόταν σχεδόν αδιάβατος από τη λάσπη και τους μικρούς χειμάρρους […]. Τρομαχτικά λασπερός το χειμώνα, ολοσκόνιστος το καλοκαίρι. Σε μερικά σημεία του μονάχα υπάρχουν στα άκρα ψηλές λεύκες από ένα ιδιαίτερο είδος, πιο δυνατές, πιο απλωμένες και πιο πυκνές από τις δικές μας. Τα φύλλα τους είναι σκεπασμένα από ένα ελαφρύ χνούδι».[59]

To 1856 θεωρήθηκε κατασκευαστικός άθλος η αποπεράτωση της λιθόστρωσης της οδού Πειραιώς.[60] Ο δρόμος άρχισε να παίρνει τη μορφή που έχει σήμερα έπειτα από μια απόφαση του 1857, με βάση την οποία θα επιτρεπόταν η ανέγερση κεραμοποιείων, αρκεί να απέχουν 200 μέτρα από την Πειραιώς. Ουσιαστικά μέσω αυτής άνοιξε ο δρόμος για την εκβιομηχανοποίηση της οδού. Δίπλα στα κεραμοποιεία στήθηκαν ασβεστοκάμινα και στην συνέχεια βυρσοδεψεία.[61]

Αυτή τη δεκαετία λειτούργησε το Ορφανοτροφείο Αρρένων του Χατζηκώστα στο οικοδομικό τετράγωνο Πειραιώς – Μυλλέρου – Αγησιλάου – Θερμοπυλών, σύμφωνα με σχετική μνεία στο βιβλίο Αι νέαι Αθήναι (1860) του Ι. Παπαδόπουλου Βρεττού. Επίσης, στο βιβλίο Οδωνυμικά των προαστείων της Αθήνας, αναφέρεται ότι το συγκεκριμένο κτήριο χτίστηκε ανάμεσα στα έτη 1853-1856.[62] Από την άλλη ο Κ. Μπίρης αναφέρει[63] ότι το ορφανοτροφείο αυτό χτίστηκε το 1890 διά κληροδοτήματος του ηπειρώτη μεγαλεμπόρου Χατζηκώνστα και της συζύγου του Αικατερίνης.[64] (Ενδεχομένως να αναφέρεται σε επέκταση του ορφανοτροφείου ή να έχει γίνει τυπογραφικό λάθος). Το Ορφανοτροφείο κατεδαφίστηκε το 1963 και σώζεται μόνο το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου που βρισκόταν στην αυλή.[65]

Η αναφορά στο Ορφανοτροφείο Αρρένων του Χατζηκώστα το 1860. Πηγή: Athenes moderne: ou descripition abrege de la capitale de la Grece: ήτοι περιληπτική περιγραφή της πρωτευούσης της Ελλάδος, μετά των αναχωρήσεων των ατμοπλοίων, της αναλογίας των ελληνικών προς τα ξένα νομίσματα, της αστυνομικής διατιμήσεως των αμαξών κτλ. Αθήνησιν: τύποις Π. Α. Σακελλαρίου, 1860, σελ. 66-68. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Το 1860 δημοσιεύματα αναφέρουν ότι η οδός Πειραιώς ήταν παραμελημένη, γεμάτη λακκούβες και γι’ αυτό επικίνδυνη τόσο για τις άμαξες όσο και για τους πεζούς. Μάλιστα οι ξένοι επισκέπτες που έφθαναν στον Πειραιά και έπρεπε να την διασχίσουν για να φτάσουν στα καταλύματά τους στην Αθήνα έρχονταν τραυματισμένοι και φοβισμένοι. Στις αρχές της δεκαετίας του 1860 κατασκευάστηκε το εργοστάσιο του Φωταερίου στο Γκάζι.

Δημοσίευμα που περιγράφει την κατάσταση της οδού Πειραιώς το 1860. Πηγή: Φως, 9.6.1860. Βιβλιοθήκη της Βουλής

Από το 1862 ως το 1871 στεγάστηκε η σχολή Καλών Τεχνών στην παλιά οικία Γ. Βλαχούτση. Στη συνέχεια στέγασε το Πολυτεχνείο, μετά αποτέλεσε το κεντρικό τμήμα του Ωδείου Αθηνών[66] και αργότερα λειτούργησε η Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου.[67]

Το 1864 απέναντι από τη σημερινή γέφυρα του Κεράνη λειτούργησε ο ατμόμυλος Ν. Σταματόπουλου, ενώ το υφαντήριο-κλωστήριο του Χ. Σταματόπουλου ιδρύθηκε το 1875.[68]

Το 1866 ο Τύπος παραπονιόταν για την κατάσταση του οδοστρώματος της οδού Πειραιώς, καθώς αντί για χαλίκια, όπως συνηθιζόταν να στρώνονται οι δρόμοι στην Ευρώπη, στην Αθήνα χρησιμοποιούσαν χώμα.

Το δημοσίευμα για το οδόστρωμα της Πειραιώς. Πηγή: Αυγή, 17.9.1866. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

To 1868, στην αρχή του δρόμου από την πλατεία Ομονοίας χτίστηκε το μέγαρο του Κωνσταντίνου Μουρούζη.

Το 1871 σε μια αμμοληψία από την περιοχή του Κεραμεικού ανακαλύφθηκε ο Ηριδανός ποταμός που είχε καταχωθεί από τις προσχώσεις. Η ανακάλυψή του οδήγησε την Αρχαιολογική Εταιρεία να πραγματοποιήσει ανασκαφές στο χώρο με αποτέλεσμα να βρεθεί τότε το ορόσημο που ανέγραφε Όρος Κεραμεικού. Αυτή η ανακάλυψη βοήθησε να βρεθεί το αρχαίο νεκροταφείο και το 1913 να αναλάβει την ανασκαφή του χώρου το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο.[69]

Το 1872 ο στρατώνας του Πυροβολικού βρισκόταν στην πλατεία Ελευθερίας[70] επί της οδού Πειραιώς,[71] ενώ στο ίδιο σημείο ξεκίνησε να κατασκευάζεται το Δημοτικό Βρεφοκομείο που ολοκληρώθηκε το 1874-1875[72]. Το κτήριο αυτό χτίστηκε σε σχέδια του Παναγ. Κάλκου και η κατασκευή του χρηματοδοτήθηκε από τον Ι. Κοντογιαννάκη, ομογενή από τη Ρωσσία, επίσης από τη Ριζάρειο Σχολή, τη Βασίλισσα Αμαλία, τον Δήμο Αθηναίων, αλλά και από πολλούς άλλους πολίτες.[73] Χαρακτηριστικό του κτηρίου η βρεφοδόχος στην δεξιά πρόσοψη του κτηρίου για να την ανοίγουν οι μητέρες και να αφήνουν εκεί τα μωρά τους χωρίς κανείς να δει το πρόσωπό τους. [74] Αργότερα στεγάστηκε εκεί η Δημοτική Πινακοθήκη του δήμου Αθηναίων. [75]

Στις 10 Ιανουαρίου 1873 έγιναν τα επίσημα εγκαίνια του Ωδείου Αθηνών[76] στην οικία Γ. Βλαχούτση. Το ακίνητο είχε πια περιέλθει στο ελληνικό δημόσιο ύστερα από δωρεά της οικογένειας. Παραβρέθηκαν ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ και η βασίλισσα Όλγα, ενώ τον πανηγυρικό λόγο εκφώνησε σε ο γραμματέας του Συλλόγου Ωδείου Αθηνών Γρ. Παπαδόπουλος. Τη μεγαλύτερη πρόοδο το Ωδείο τη γνώρισε την περίοδο 1891 ως το 1924, επί διευθύνσεως Γεωργίου Νάζου, ο οποίος συνέδεσε όλη του τη ζωή με το Ωδείο.[77] Το κτήριο υπάρχει ακόμα, αλλά το Ωδείο Αθηνών στεγάζεται εδώ και πολλά χρόνια σε άλλο χώρο.

Η οικία Γ. Βλαχούτση όταν στέγαζε το Ωδείο Αθηνών. Πηγή: Ωδείο Αθηνών (ιστοσελίδα).

Το 1874 για τη βελτίωση της οδού Πειραιώς επιβλήθηκαν νέα διόδια[78], καθώς το κόστος της διαρκούς συντήρησης του λιθόστρωτου δρόμου δεν μπορούσε να καλυφθεί από τις οικονομικές δυνατότητες του δήμου. Έτσι ανασύροντας έναν νόμο του 1833 και ένα βασιλικό διάταγμα του 1842 που τέθηκαν σε εφαρμογή η Δημοτική Αρχή μπορούσε να προχωρήσει σε είσπραξη διαπυλίων τελών. Τα έσοδα θα κάλυπταν το κόστος βελτίωσης της οδού Πειραιώς. Όμως ο δρόμος εξακολουθούσε να είναι ασυντήρητος, επικίνδυνος και γενικά δύσβατος για τους πεζούς και τις άμαξες. Λέγεται ότι ο υπεύθυνος μηχανικός που είχε οριστεί από το υπουργείο Εσωτερικών εκτέλεσε πλημμελώς τα καθήκοντά του. [79] Έτσι στα τέλη του 19^ου αιώνα υπήρξε αντίδραση των συντεχνιών, πρωτοστατούντων των οινοπαντοπωλών εναντίον των διοδίων. Οργανώθηκαν πολλές διαδηλώσεις αργότερα την περίοδο 1899-1900, χωρίς όμως αποτέλεσμα.[80] Τα διόδια παρέμειναν για αρκετά χρόνια, ενώ αρχικά υποτίθεται ότι θα εφαρμόζονταν μόνο για τρία.[81]

Οι εισπράκτορες (για την είσπραξη των «διαπύλιων τελών») εγκαθίσταντο σε πρόχειρες παράγκες (ή σε λιθόκτιστα κτίσματα) στις εισόδους και στις εξόδους του δήμου και φορολογούσαν τους παραγωγούς που μετέφεραν με τα υποζύγια και τα κάρα τους τα προϊόντα. Τα σημεία αυτά ονομάζονταν «Φόροι»,[82] τοπωνύμια που διατηρούνται ακόμη και σήμερα σε ορισμένες περιοχές, [83] ενώ ένα τέτοιο κτίσμα σώζεται στην περιοχή της Κηφισιάς. [84]

Ο «Φόρος», το κτίσμα των διοδίων, που σώζεται στην Κηφισιά θεωρείται το παλαιότερο οικοδομικό κτίσμα του δήμου. Είναι μια λιθόκτιστη κατασκευή με τζάκι, δίρριχτη σαμαρωτή κεραμοσκεπή που έχει καταρρεύσει μετά από πυρκαγιά. Πηγή: Φωτογράφος Χρ. Βασιλόπουλος (Μηχανή του Χρόνου).

Το 1876 ο Σπυρίδων Παυλίδης έκανε το μεγάλο βήμα. Θεμελίωσε στην οδό Πειραιώς 135 το εργοστάσιο σοκολατοποιίας που είχε ξεκινήσει ως ένα μικρό κατάστημα με την επωνυμία Γλυκισματοποιείον Σ. Παυλίδη[85], το 1841, στην συμβολή των οδών Αιόλου και Βύσσης.[86]

Το 1880 στη συμβολή Πειραιώς και Ιεράς Οδού λειτούργησε το εργοστάσιο Αεριόφωτος το Γκάζι και όλη η περιοχή ονομάστηκε Γκαζοχώρι. Εκεί δημιουργήθηκε μια νέα λαϊκή συνοικία που γέμισε από πρόχειρες παράγκες. Σε αυτές έμεναν όσοι έφταναν στην Αθήνα από την επαρχία αναζητώντας μια καλύτερη ζωή. Πολλά παιδιά αυτής της περιοχής τα έστελναν οι γονείς τους για να κάνουν θελήματα στα μαγαζιά και στα αρχοντόσπιτα της Αθήνας ως δουλάκια, όπως αποκαλούνταν. Το 1881 επιδημία εξανθηματικού τύφου έπληξε το Γκαζοχώρι και 4 χρόνια αργότερα ελώδεις πυρετοί, που τους ονόμασαν επιδημία του Γκαζοχωρίου. Μπροστά από τα σπίτια των φτωχών κατοίκων της περιοχής λίμναζαν ακάθαρτα νερά, τα λεγόμενα έλη του Ρουφ, ενώ οι κρεοπώλες έσφαζαν τα σφαγιά στο δρόμο, μπροστά από τα μαγαζιά τους και τα άδεια οικόπεδα είχαν μετατραπεί σε σκουπιδότοπους. Πέρα από τις αναθυμιάσεις, αυτή η κατάσταση ήταν η αιτία του ξεσπάσματος των επιδημιών στην περιοχή που στοίχισαν την ζωή πολλών κατοίκων.[87] Σε χάρτη του 1916 το τμήμα της οδού Πειραιώς μπροστά από το εργοστάσιο φωταερίου ονομαζόταν οδός Γεφυραίων.[88] Η περιοχή αποκαλείται Γκάζι μέχρι σήμερα. Οι παράγκες δεν υπάρχουν πια ενώ το εργοστάσιο που λειτουργούσε ως το 1990, σήμερα χαρακτηρίζεται ως Βιομηχανικό Μουσείο, στεγάζει την Τεχνόπολη Αθηνών, όπου γίνονται διάφορες εκδηλώσεις, ενώ φιλοξενεί και τον δημοτικό ραδιοφωνικό σταθμό της Αθήνας.

To 1883 οι χημικοί Σπήλιος και Λεόντιος Οικονομίδης τα Χρωματουργεία Πειραιώς ίδρυσαν στην οδό Πειραιώς. Επρόκειτο για μια μεγάλη βιομηχανία που έκλεισε τη δεκαετία του 1990 και έκτοτε οι εγκαταστάσεις της παραμένουν ανεκμετάλλευτες και παρατημένες.[89]

Την Πρωτοχρονιά του 1885 μία άμαξα παρέσυρε και σκότωσε στην οδό Πειραιώς ένα οκτάχρονο κορίτσι. Οι αμαξάδες που εκείνη την εποχή είχαν ένα από τα πιο ισχυρά συνδικάτα της Αθήνας κλήθηκαν από τον Τύπο να είναι πιο προσεχτικοί και να μην αναπτύσσουν ταχύτητα, καθώς όπως επισημάνθηκε το παραπάνω περιστατικό δεν ήταν το μοναδικό.[90]

Το 1886 ξεκινά τη λειτουργία του το Ελληνικόν Πιλοποιείον του Ηλ. Πουλόπουλου. Ως το 1895 κατέλαβε ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο επί της οδού Πειραιώς. Εκεί στεγάζεται σήμερα το Πολιτιστικό Κέντρο Μελίνα Μερκούρη.

Το εργοστάσιο Πνευματοποιίας του Ευστάθιου Φινόπουλου με την επωνυμία ΗΒΗ οικοδομείται στο ύψος των Καμινιών γύρω στο 1884[91] και θεωρείται ένα από τα ομορφότερα βιομηχανικά κτήρια της εποχής.

Το 1889 στον περίβολο του Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα χτίστηκε η εκκλησία του ορφανοτροφείου, αφιερωμένη στη μνήμη του Αγίου Γεωργίου, η οποία σώζεται μέχρι σήμερα.[92] Ένα χρόνο αργότερα χτίστηκε η εκκλησία των Αγίων Αναργύρων στην πλατεία Κουμουνδούρου.

Ομαδική φωτογραφία των τροφίμων του Ορφανοτροφείου Χατζηκώνστα μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου το 1908. Πηγή: Γενικό Αρχείο 20^ός Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ (κωδικός: 3E00.141)

Στα 1900 «η διαδρομή με τρένο από τον Πειραιά προς την Αθήνα […] δεν έχει καλή θέα όσο ο αμαξιτός δρόμος […]. Η ενοχλητική συνήθεια των Ελλήνων αμαξάδων να σταματούν σχεδόν σε κάθε ταβερνείο που υπάρχει στο δρόμο από Πειραιά προς Αθήνα είναι λίγο – πολύ γνωστή σε όλους τους ταξιδιώτες».[93]

Η οδός Πειραιώς το 1900. Πηγή: Αθήνα: η πόλη-οι άνθρωποι-τα γεγονότα: από το Φωτογραφικό Αρχείο του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου 1859-1988 / κείμενα-επιμέλεια Ιφιγένεια Βογιατζή... [κ. ά.]. Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 2012. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Στις αρχές του 20^ού αιώνα οι κυλινδρόμυλοι των αδελφών Γεωργή και του Νικολετόπουλου, (μετεξέλιξη του αρχικού ατμόμυλου του Σταματόπουλου), ο ατμόμυλος Καλαμάκη, το κλωστήριο Σταμόπουλου, το σαπωνοποιείο Σούκα, το οινοπνευματοποιείο αδελφών Μπαρμπαρέσου είναι μερικές από τις επιχειρήσεις που ξεκίνησαν να λειτουργούν κατά μήκος της οδού Πειραιώς.

Το 1902 στο σημείο όπου ο ποταμός Κηφισός διακόπτει την οδό Πειραιώς και θέτει τα όρια του Πειραιά κατασκευάστηκε μια νέα γέφυρα, που αντικατέστησε την παλιότερη, χρησιμοποιώντας τεχνική με ένα νέο υλικό, το μπετόν-αρμέ, που πρότεινε ο Ηλίας Αγγελόπουλος, ένας πρωτοπόρος μηχανικός με ενεργό ρόλο και σε έργα που πραγματοποιήθηκαν στο λιμάνι του Πειραιά. Ως το 2000 κάτω από το οδόστρωμα διακρινόταν ένα μέρος του μεταλλικού κιγκλιδώματος αυτής της παλιάς γέφυρας που τελικά εξαφανίστηκε με την κατασκευή του ολυμπιακού δακτυλίου και το κλείσιμο του Κηφισού.[94]

Στις 10 Μαρτίου του 1902 γίνονται τα εγκαίνια της δημοτικής λαχαναγοράς ενώπιον του βασιλέως Γεωργίου Α΄ και του δημάρχου Σπ. Μερκούρη στην γωνία της οδού Πειραιώς με την Ιερά Οδό, απέναντι από τον Κεραμεικό. Ήδη από το 1881[95] σε αυτόν τον υπαίθριο χώρο διενεργείτο το λαχανοπάζαρο[96], ενώ το 1891 ένας γραφικός παντοπώλης που διατηρούσε το κατάστημά του στην πλατεία Λαχανοπάζαρου, όπως λεγόταν ο χώρος, κυνηγούσε με το δίκανό του σπουργίτια στον περίβολο του Κεραμεικού αναστατώνοντας τη γειτονιά. Ακόμα η νέα Αγία Τριάδα δεν είχε χτιστεί, ούτε οι ανασκαφές στον Κεραμεικό είχαν προχωρήσει.[97] Η λαχαναγορά λειτούργησε ως το 1960 και στη θέση της σήμερα, δίπλα στο Γκάζι δηλαδή, έχει δημιουργηθεί πάρκο.[98]

Το περιστατικό με τον παντοπώλη όπως καταγράφηκε σε εφημερίδα το 1891. Γίνεται αναφορά στο παλιό βυζαντινό εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας και στο λαχανοπάζαρο. Πηγή: Νέα Εφημερίς, αρ.51 20.2.1891. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Στη συμβολή Πειραιώς και Ιεράς Οδού ο χώρος της λαχαναγοράς το 1967, αφού είχε πια σταματήσει να λειτουργεί εκεί. Αριστερά διακρίνεται το Γκάζι και απέναντι ο Κεραμεικός. Πηγή: Αρχείο Γεώργιου Μπακούρου.

Η Πολυκλινκή Αθηνών ξεκίνησε να λειτουργεί το 1903 στο ίδιο σημείο και στο ίδιο κτήριο που βρίσκεται μέχρι σήμερα στη γωνία Πειραιώς και Σωκράτους. Την ίδρυσαν τα αδέρφια γιατροί Νικόλαος και Σ. Αλεβιζάτος.[99]

Το 1910 περίπου η οδός Πειραιώς ηλεκτροφωτίζεται μέσω λαμπτήρων βολταϊκού τόξου[100] και το 1911 ιδρύεται η Αγγειοπλαστική Εταιρεία Κεραμεικός. [101]

Το 1915 ο Ερνέστος Τσίλλερ εκπόνησε τα σχέδια για το νέο ναό της Αγίας Τριάδας που βρίσκεται ουσιαστικά στο χώρο του Κεραμεικού. Στην ίδια θέση παλαιότερα υπήρχε ο βυζαντινός ναός της Αγίας Τρίαδας. Τελικά ο νέος ναός χτίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 με αρχές του 1960. Αναφέρεται ότι δεν πραγματοποιήθηκαν αρχαιολογικές ανασκαφές στο χώρο. Στο σημείο αυτό ήταν το αρχικό μέρος του παλιότερου νεκροταφείου των Αθηναίων που ξεκινούσε από το Δίπυλο, διέσχιζε τον Μεγάλο Δρόμο και συνέχιζε στην Ιερά Οδό, όπου δεξιά και αριστερά έθαβαν οι Αθηναίοι τους νεκρούς τους. Έτσι πιθανόν καλύφθηκε εκεί το μεγαλύτερο μέρος του Δημοσίου Σήματος.[102]

Το παλιό βυζαντινό εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας και η νέα εκκλησία. Πηγή: Αθηνολόγιο (ιστοσελίδα)

Το 1916 στην περιοχή του Ταύρου άρχισαν να κατασκευάζονται τα Νέα Σφαγεία σε σχέδια του αρχιμηχανικού του δήμου Αθηναίων Κλ. Ζάννου. Το έργο ολοκληρώθηκε επί δημαρχίας Σπύρου Πάτση το 1920. Επρόκειτο για εγκαταστάσεις πρωτόγνωρες για την Αθήνα της εποχής. Η εγκατάσταση των Νέων Σφαγείων περιελάμβανε κλίβανο καταστροφής υγρών ουσιών, ένα πηγάδι, μια μεγάλη δεξαμενή ύδατος και χώρους διοικητικούς, που στέγαζαν τον εισπράκτορα, τον αστυνόμο, ένα σταθμό χωροφυλακής αλλά και το γραφείο του αστυκτηνιάτρου, ενώ γύρω από τα σφαγεία άρχισαν να κτίζονται παραπήγματα εμπόρων που φιλοξενούσαν τα προς σφαγήν ζώα και καφενεία που έγιναν γρήγορα κέντρα εμπορικών συμφωνιών, όχι μόνο για την ελληνική αλλά και τη βαλκανική, κυρίως την αλβανική, αγορά κρέατος. Ωστόσο η μυρωδιά του αίματος, αλλά και οι χώροι κατεργασίας εντοσθίων και δέρματος (βυρσοδεψεία και τα περίφημα «εντεράδικα») έκαναν την περιοχή να μυρίζει πολύ άσχημα. Τα Σφαγεία επεκτάθηκαν τη δεκαετία του 1950 και λειτούργησαν ως τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Ο χώρος αξιοποιήθηκε ως πολιτιστικό κέντρο του δήμου Μοσχάτου, που καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς από πυρκαγιά που ξέσπασε τον Ιούλιο του 2020. Αναμένεται η αποκατάσταση του χώρου.[103]

Αργότερα χτίζεται η ΧΡΩΠΕΙ, το κτήριο της πρώην Σχολής Κλωστικής Υφανικής Πλεκτικής (ΣΚΥΠ) και το 1920 η ελαιουργία ΕΛΑΪΣ του Αριστ. Μακρή, που λειτουργεί μέχρι σήμερα εκεί. Το 1923 στο κτήριο της οδού Πειραιώς με αριθμό 9/11 εκδόθηκε το πρώτο φύλλο της εφημερίδας Βραδυνή των αδελφών Αθανασιάδη. Εξήντα χρόνια αργότερα, το 1983 στα ίδια γραφεία δολοφονήθηκε ο ένας από τις εκδότες Γεώργιος Αθανασιάδης. Η δολοφονία του παραμένει ανεξιχνίαστη.[104] Το 1926 χτίστηκε το εργοστάσιο της ΙΟΝ των αδελφών Δ. και Π. Μαρούλη, το οποίο κι αυτό λειτουργεί ως σήμερα.

Λειτούργησε ακόμα το Εργοστάσιο ΒΙΣ, η Ανώνυμος Υφαντουργική Εταιρεία Νέου Φαλήρου Ι.Γ. Γαβριήλ, ένα πολυώροφο κλωστήριο, δίπλα από την αγγειπλαστική Κεραμεικός. Σήμερα Στεγάζεται εκεί το γνωστό κατάστημα ρούχων Factory Outlet. Η εταιρεία διατήρησε το κτήριο στην αρχική του μορφή.[105]

Στη διεύθυνση Πειραιώς 52 αμέσως μετά τη γέφυρα του Κηφισού λειτούργησαν το εργοστάσιο και οι αποθήκες της φαρμακοβιομηχανίας ΣΑΝΙΤΑΣ[106]. Αργότερα σε αυτό το πέτρινο κτήριο σε μια αυλή με πεύκα και κυπαρίσια δημιούργησε η ηθοποιός Ειρήνη Παππά το σχολείο της για το θέατρο καθώς και μια θεατρική Σκηνή με την επωνυμία Θέατρον Σχολείον. Η ηθοποιός παραχώρησε το χώρο στο ΦΕεστιβάλ Αθηνών. [107]

Η Καπνοβιομηχανία Κεράνη ιδρύθηκε το 1926 από τον Γεώργιο Α. Κεράνη και τον Σοφοκλή Φλέγκα. Γνωστές μάρκες τσιγάρων Κεράνης ήταν τα «Παλλάς» το «Έθνος» και το «Άρωμα». Αργότερα η καπνοβιομηχανία αποφασίζει να δραστηριοποιηθεί και στα διεθνή σήματα υπογράφοντας συμβόλαιο για την παραγωγή του «KENT» στην Ελλάδα και στη συνέχεια του «PALL MALL». Στις εποχές ακμής είχαν φτάσει να εργάζονται στην εταιρεία περίπου 2.500 υπάλληλοι. Το 1998 η εταιρεία «Κεράνης Συμμετοχών Α.Ε.Β.Ε.» πωλήθηκε, τέθηκε υπό καθεστώς πτώχευσης και έκλεισε οριστικά το 2006. [108]

Αφιέρωμα στη Βιομηχανία καπνού Κεράνη. Ρίζος της Δευτέρας, 3.3.1947. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Το 1940 χτίστηκε το βιομηχανικό συγκρότημα της ΒΙΟΣΩΛ που από το 1998 στεγάζει το Πολιτιστικό Κέντρο Ελληνικός Κόσμος του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, ενώ τα Ελληνικά Υφαντήρια της οικογένειας Σιακιρίση από το 1993 έγιναν έδρα της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών.

Το 1940 η οδός Πειραιώς αριθμούσε 63 εργοστάσια. Διά μέσου της Πειραιώς οι κατακτητές μετέφεραν οπλισμό, στρατιώτες και προμήθειες στο λιμάνι με τελικό προορισμό την Βόρεια Αφρική. Τα έρημα σπίτια της οδού Πειραιώς έγιναν καταφύγιο για όσους κυνηγούσαν οι Γερμανοί, ενώ τα εργοστάσια του δρόμου είχαν όλα επιταχθεί και λειτουργούσαν για λογαριασμό των κατακτητών. Σε πολλά κτήρια είχαν εγκαταστήσει οι Γερμανοί σταθμούς με ειδικές ένοπλες δυνάμεις και μηχανοκίνητα για την περιφρούρηση όλου του Μεγάλου Δρόμου, που ήταν ζωτικής σημασίας για τη γερμανική πολεμική μηχανή. Σε όλο το μήκος του δρόμου, νύχτα και μέρα έπεφταν πυροβολισμοί, ακούγονταν εκρήξεις και ποδοβολητό από τις συγκρούσεις ανάμεσα σε έλληνες, ιταλούς και γερμανούς στρατιώτες. Το κυνηγητό ήταν καθημερινή εικόνα καθώς οι Έλληνες άρπαζαν πολεμικό υλικό και τρόφιμα από τους Γερμανούς.[109] Την ημέρα της απελευθέρωσης η οδός Πειραιώς γέμισε με κόσμο που πανηγύριζε, ενώ εκεί έγινε η μεγάλη παρέλαση του αντάρτικου στρατού. Λίγες μέρες αργότερα από τον ίδιο δρόμο πορεύτηκε η Ορεινή Ταξιαρχία, ο Ιερός Λόχος, οι Άγγλοι και οι Ινδοί σύμμαχοι προς την πρωτεύουσα.[110]

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η οδός Πειραιώς μετονομάσθηκε, με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου της Αθήνας, σε Παναγή Τσαλδάρη. Οι Αθηναίοι όμως παρέμειναν πιστοί στην αρχική της επωνυμία και σήμερα επίσημα μόνο το κομμάτι από την Ομόνοια ως τον Κεραμεικό ονομάζεται Π. Τσαλδάρη.[111]

Το 1970 χτίζεται το εργοστάσιο επίπλων Τσαούσογλου, τυπικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής εκείνης της περιόδου. Το εργοστάσιο περιήλθε στην κυριότητα της Εθνικής Τράπεζας και παραχώρησε τη χρήση ενός μέρους στο Φεστιβάλ Αθηνών, δημιουργώντας το θέατρο Πειραιώς 260.[112]

Σήμερα, η οδός Πειραιώς εξακολουθεί να ενώνει την Αθήνα και τον Πειραιά. Πολιτιστικοί φορείς, καταστήματα, επιχειρήσεις εξακολουθούν να βρίσκονται εκατέρωθεν του δρόμου, καθώς και τεράστια εγκαταλελειμμένα οικοδομικά συγκροτήματα. Διαρκώς αναγγέλλονται σχέδια και πρωτοβουλίες για την διάσωση και εκμετάλλευσή τους.

«Η οδός Πειραιώς είναι ένας δρόμος έπος. Από το Μεγάλο Δρόμο βλέπεις ακόμα στον καθαρό ορίζοντα την Ακρόπολη. Έχει την ίδια αμετακίνητη χάραξη. Ταυτίζεται το παρελθόν με το παρόν».[113]

Πηγές

Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

Athenes moderne: ou descripition abrege de la capitale de la Grece: ήτοι περιληπτική περιγραφή της πρωτευούσης της Ελλάδος, μετά των αναχωρήσεων των ατμοπλοίων, της αναλογίας των ελληνικών προς τα ξένα νομίσματα, της αστυνομικής διατιμήσεως των αμαξών κτλ. Αθήνησιν: τύποις Π. Α. Σακελλαρίου, 1860

Καζαμίας του Κορομηλά: διά το βίσεκτον έτος 1872: έτος τριακοστόν τέταρτον
Αθήνησιν: Καταστήματα των τέκνων Ανδρέου Κορομηλά, 1872.

Οδηγός εμπορικός, γεωγραφικός και ιστορικός των πλείστων κυριωτέρων πόλεων της Ελλάδος του έτους 1875: διαιρούμενος εις μέρη δύω: Έτος Α΄, εκδιδόμενος κατ' έτος υπό Μιλτιάδη Μπούκα. Εν Αθήναις: τύποις Ελληνικής Ανεξαρτησίας, 1875.

Ποικίλη Στοά: Εθνικόν ημερολόγιον: 1889 έτος όγδοον / Ιωάννου Α. Αρσένη. Εν Αθήναις: Εκ του τυπογραφείου Αλεξάνδρου Παπαγεωργίου, 1888.

Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963.

Μια Δανέζα στην Αυλή του Όθωνα: μαρτυρία της εποχής: σημειωματάριο, ημερολόγιο, γράμματα / Χριστιάνα Λυτ. Αθήνα: Ερμής, 1981.

Αθήνα... και πάλι... Αθήνα / Τηλ. Γάριος. Αθήνα: Γιάννης Β. Βασδέκης, c 1984.

Ο Σπυρίδων Παυλίδης και το "γλυκυσματοποιείον" του: Τα πρώτα χρόνια της πρώτης ελληνικής βιομηχανίας / Δήμητρα Πικραμένου-Βάρφη. Αθήνα: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.) , 1991.

Οδωνυμικά των προαστείων της Αθήνας: Η σημασία των ονομάτων και το ιστορικό των οδών και πλατειών των αθηναϊκών προαστείων: Τόμος Β, Κ-Π / Μάρω Βουγιούκα, Βασίλης Μεγαρίδης. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Πολιτισμικός Οργανισμός, 2002.

Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002.

Επτά ημέρες: Οδός Πειραιώς: Εκει όπου στέκουν ακόμη καμινάδες. Καθημερινή, 13.10.2002.

Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000.

Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005.

Περιηγητές στη ρομαντική Αθήνα του 19ου αιώνα. Αθήνα: Ελευθεροτυπία, Ιστορικά, 2010.

Ανέκδοτες επιστολές της Βασίλισσας Αμαλίας στον πατέρα της 1836-1853, μετάφραση, εισαγωγή, σχόλια Βάνα και Μιχαήλ Μπούσε, τ.2, Αθήνα: Εστία, 2011.

Η παλιά Αθήνα ζει, γλεντά, γεύεται: κιμπάρικο ανάγνωσμα για μερακλήδες νοσταλγούς / Θωμάς Σιταράς. Αθήνα: Ωκεανίδα, 2011.

Αθήνα: η πόλη-οι άνθρωποι-τα γεγονότα: από το Φωτογραφικό Αρχείο του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου 1859-1988 / κείμενα-επιμέλεια Ιφιγένεια Βογιατζή... [κ. ά.]. Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 2012.

Οι νοικοκυραίοι: μαγαζάτορες και βιοτέχνες στην Αθήνα: 1880-1925 / Νίκος Ποταμιάνος. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015.

Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του τύπου / Θανάσης Γιοχάλας, Ζωή Βαΐου. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2021.

Αυγή, 17.9.1866

Αιών, 19.11.1881

Ραμπαγάς, 3.1.1885.

Νέα Εφημερίς, αρ.51 20.2.1891

Ρίζος της Δευτέρας, 3.3.1947

Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

κωδικός: 3E00.141: Γενικό Αρχείο 20^ός

Άλλες πηγές

Βιβλιοθήκη της Βουλής

Δήμος Μοσχάτου

Αθηνολόγιο (ιστοσελίδα)

https://www.penna.gr/prosopa/4014-i-dipli-opsi-tis-odoy-peiraios

Οδός Αθηνών - Πειραιώς: κατασκευή και εξέλιξη www.mlp-blog-spot.blogspot.gr 2014

«Το θαύμα της οδού Πειραιώς» / Κατερίνα Δαφέρμου. Το Βήμα, 24.6.2022.

Η διπλή όψη της οδού Πειραιώς /Κυριακή Αξιώτη. (https//www.penna.gr/prosopa/4014-i-dipli-opsi-tis-odoy-peiraios)

Αρχείο Γεώργιου Μπακούρου

1821-1862: Ένα ταξίδι στη φορολογία και στη λογιστική της εποχής στην Ελλάδα https://www.taxheaven.gr/news/58752/1821-1862-ena-taxidi-sth-forologia-kai-th-logistikh-ths-epoxhs-sthn-ellada?nomobile=1

Φωτογράφος Χρ. Βασιλόπουλος (Μηχανή του Χρόνου)

Ωδείο Αθηνών (ιστοσελίδα).

www.pagenews.gr/data/peiraios/

Google earth

Σημειώσεις

[1] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 33.

[2] 6,5χιλιομέτρων

[3] 13 χιλιομέτρων

[4] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 33-34, 45-46.

[5] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 46.

[6] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 33-34, 45-46.

[7] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 45.

[8] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 49.

[9] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 75.

[10] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 21.

[11] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 101-102.

[12] Οδωνυμικά των προαστείων της Αθήνας: Η σημασία των ονομάτων και το ιστορικό των οδών και πλατειών των αθηναϊκών προαστείων: Τόμος Β, Κ-Π / Μάρω Βουγιούκα, Βασίλης Μεγαρίδης. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Πολιτισμικός Οργανισμός, 2002, σελ. 503-504.

[13] Αναφέρεται ότι τα λιοντάρια ήταν δύο. Δεν έχει εξακριβωθεί αν αυτό ευσταθεί, ούτε πότε και για ποιο λόγο κατασκευάστηκε το γλυπτό.

[14] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 167.

[15] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 82, 101-102.

[16] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 101-102.

[17] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 167.

[18] Σήμερα βρίσκεται στην είσοδο του Ναυστάθμου στην Βενετία.

[19] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 183-184, 188-190.

[20] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 191-192.

[21] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 196.

[22] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 200.

[23] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 14-15.

[24] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 15.

[25] Μια Δανέζα στην Αυλή του Όθωνα: μαρτυρία της εποχής: σημειωματάριο, ημερολόγιο, γράμματα / Χριστιάνα Λυτ. Αθήνα: Ερμής, 1981, σελ. 18.

[26] Ποικίλη Στοά: Εθνικόν ημερολόγιον: 1889 έτος όγδοον / Ιωάννου Α. Αρσένη. Εν Αθήναις: Εκ του τυπογραφείου Αλεξάνδρου Παπαγεωργίου, 1888.

[27] https://www.penna.gr/prosopa/4014-i-dipli-opsi-tis-odoy-peiraios

[28] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002.

[29] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 137.

[30] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 228.

[31]Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 31, 49.

[32] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000.

[33] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 58-59.

[34] Οδός Αθηνών - Πειραιώς: κατασκευή και εξέλιξη www.mlp-blog-spot.blogspot.gr, 2014.

[35] Οδός Αθηνών - Πειραιώς: κατασκευή και εξέλιξη www.mlp-blog-spot.blogspot.gr, 2014.

[36] Πλατεία Όθωνος τότε.

[37] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 58-59.

[38] Οδός Αθηνών - Πειραιώς: κατασκευή και εξέλιξη www.mlp-blog-spot.blogspot.gr, 2014.

[39] Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του τύπου / Θανάσης Γιοχάλας, Ζωή Βαΐου. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2021, σελ. 317-318.

[40] Οδός Αθηνών - Πειραιώς: κατασκευή και εξέλιξη www.mlp-blog-spot.blogspot.gr, 2014.

[41] Οδός Αθηνών - Πειραιώς: κατασκευή και εξέλιξη www.mlp-blog-spot.blogspot.gr, 2014

[42] Πιθανόν πρόκειται για την πλατεία Ελευθερίας (Κουμουνδούρου).

[43] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 32.

[44] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 58-59.

[45] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 77.

[46] Οδός Αθηνών - Πειραιώς: κατασκευή και εξέλιξη www.mlp-blog-spot.blogspot.gr, 2014

[47] Μάλλον πρόκειται για τον Φρειδερίκο Στρογκ ο οποίος τότε διατελούσε πρόξενος της Βαυαρίας στην Ελλάδα μέχρι και το 1846 και στην συνέχεια παρέμεινε προκειμένου να ξεκινήσει επιχειρηματικές δραστηριότητες.

[48] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 58-59.

[49] www.pireorama.gr

[50] Το 1840-1841 είχε επισκεφθεί την Αργολίδα ο Γάλλος συγγραφέας και ιστορικός Ιωάννης – Αλέξανδρος Mπυσόν (J.-A. Buchon). Αποτέλεσμα του ταξιδιού του και των μελετών του στην Ελλάδα υπήρξε το βιβλίο του Ηπειρωτική Ελλάς και ο Mοριάς, που εκδόθηκε το 1843.

[51] Οδός Αθηνών - Πειραιώς: κατασκευή και εξέλιξη www.mlp-blog-spot.blogspot.gr 2014.

[52] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 139.

[53] Μια Δανέζα στην Αυλή του Όθωνα: μαρτυρία της εποχής: σημειωματάριο, ημερολόγιο, γράμματα / Χριστιάνα Λυτ. Αθήνα: Ερμής, 1981, σελ. 287.

[54] www.pagenews.gr/data/peiraios/

[55] Αθηνά, 31.12.1847.

[56] Ανέκδοτες επιστολές της Βασίλισσας Αμαλίας στον πατέρα της 1836-1853, μετ. εις. Σχολ. Βάνα και Μιχαήλ Μπούσε, τ.2, Αθήνα: Εστία, 2011, σελ. 361.

[57] www.pagenews.gr/data/peiraios/

[58] [58] Η παλιά Αθήνα ζει, γλεντά, γεύεται: κιμπάρικο ανάγνωσμα για μερακλήδες νοσταλγούς / Θωμάς Σιταράς. Αθήνα: Ωκεανίδα, 2011, σελ.40.

[59]Οδός Αθηνών - Πειραιώς: κατασκευή και εξέλιξη https://mlp-blo-g-spot.blogspot.com/2014/03/OdosAthinonPireos.html

[60] Η παλιά Αθήνα ζει, γλεντά, γεύεται: κιμπάρικο ανάγνωσμα για μερακλήδες νοσταλγούς / Θωμάς Σιταράς. Αθήνα: Ωκεανίδα, 2011, σελ.40.

[61] Η διπλή όψη της οδού Πειραιώς / Κυριακή Αξιώτη. https//www.penna.gr/prosopa/4014-i-dipli-opsi-tis-odoy-peiraios

[62] Οδωνυμικά των προαστείων της Αθήνας: Η σημασία των ονομάτων και το ιστορικό των οδών και πλατειών των αθηναϊκών προαστείων: Τόμος Β, Κ-Π / Μάρω Βουγιούκα, Βασίλης Μεγαρίδης. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Πολιτισμικός Οργανισμός, 2002, σελ. 504.

[63] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 204.

[64] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 141.

[65] Οδωνυμικά των προαστείων της Αθήνας: Η σημασία των ονομάτων και το ιστορικό των οδών και πλατειών των αθηναϊκών προαστείων: Τόμος Β, Κ-Π / Μάρω Βουγιούκα, Βασίλης Μεγαρίδης. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Πολιτισμικός Οργανισμός, 2002, σελ. 504.

[66] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 31, 49.

[67] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 139.

[68] Επτά ημέρες: Οδός Πειραιώς: Εκεί όπου στέκουν ακόμη καμινάδες. Καθημερινή, 13.10.2002, σελ. 7-8.

[69] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ.143.

[70] Πρώην πλατεία Κουμουνδούρου.

[71] Καζαμίας του Κορομηλά: διά το βίσεκτον έτος 1872: έτος τριακοστόν τέταρτον. Αθήνησιν: Καταστήματα των τέκνων Ανδρέου Κορομηλά, 1872.

[72] Οδωνυμικά των προαστείων της Αθήνας: Η σημασία των ονομάτων και το ιστορικό των οδών και πλατειών των αθηναϊκών προαστείων: Τόμος Α΄ / Μάρω Βουγιούκα, Βασίλης Μεγαρίδης. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Πολιτισμικός Οργανισμός, 2002, σελ. 504.

[73] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 140.

[74] «Το θαύμα της οδού Πειραιώς» / Κατερίνα Δαφέρμου. Το Βήμα, 24.6.2022.

[75] Σήμερα στεγάζεται σε κτήριο της οδού Μυλλέρου.

[76] Ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 1871.

[77] Αθήνα... και πάλι... Αθήνα / Τηλ. Γάριος. Αθήνα: Γιάννης Β. Βασδέκης, c 1984, σελ. 31-32.

[78] Είχαν καταργηθεί και επανελθεί αρκετές φορές μέχρι τότε από το 1842 που επιβλήθηκαν για πρώτη φορά.

[79]Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του τύπου / Θανάσης Γιοχάλας, Ζωή Βαΐου. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2021, σελ. 324-325.

Εφημερίς, 19.6.1874.

[80] Οι νοικοκυραίοι: μαγαζάτορες και βιοτέχνες στην Αθήνα: 1880-1925 / Νίκος Ποταμιάνος. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015, σελ. 362.

[81] Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του τύπου / Θανάσης Γιοχάλας, Ζωή Βαΐου. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2021, σελ.327.

[82] 1821-1862: Ένα ταξίδι στη φορολογία και στη λογιστική της εποχής στην Ελλάδα https://www.taxheaven.gr/news/58752/1821-1862-ena-taxidi-sth-forologia-kai-th-logistikh-ths-epoxhs-sthn-ellada?nomobile=1

[83] Π.χ. στη Νέα Ερυθραία.

[84] 1821-1862: Ένα ταξίδι στη φορολογία και στη λογιστική της εποχής στην Ελλάδα https://www.taxheaven.gr/news/58752/1821-1862-ena-taxidi-sth-forologia-kai-th-logistikh-ths-epoxhs-sthn-ellada?nomobile=1

[85] Ο Σπυρίδων Παυλίδης και το "γλυκυσματοποιείον" του: Τα πρώτα χρόνια της πρώτης ελληνικής βιομηχανίας / Δήμητρα Πικραμένου-Βάρφη. Αθήνα: Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (Ε.Λ.Ι.Α.) , 1991.

[86] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 259.

[87] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 143-144.

[88] Οδωνυμικά των προαστείων της Αθήνας: Η σημασία των ονομάτων και το ιστορικό των οδών και πλατειών των αθηναϊκών προαστείων: Τόμος Β΄, Κ-Π / Μάρω Βουγιούκα, Βασίλης Μεγαρίδης. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Πολιτισμικός Οργανισμός, 2002, σελ. 505.

[89] Επτά ημέρες: Οδός Πειραιώς: Εκεί όπου στέκουν ακόμη καμινάδες. Καθημερινή, 13.10.2002, σελ. 8.

[90] Ραμπαγάς, 3.1.1885.

[91] Επτά ημέρες: Οδός Πειραιώς: Εκεί όπου στέκουν ακόμη καμινάδες. Καθημερινή, 13.10.2002.

[92] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 142.

[93] Περιηγητές στη ρομαντική Αθήνα του 190ου αιώνα. Αθήνα: Ελευθεροτυπία, Ιστορικά, 2010, σελ. 60.

[94] Επτά ημέρες: Οδός Πειραιώς: Εκεί όπου στέκουν ακόμη καμινάδες. Καθημερινή, 13.10.2002, σελ. 9.

[95] Αιών, 19.11.1881

[96] Οι νοικοκυραίοι: μαγαζάτορες και βιοτέχνες στην Αθήνα: 1880-1925 / Νίκος Ποταμιάνος. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015, σελ. 58.

[97] Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του τύπου / Θανάσης Γιοχάλας, Ζωή Βαΐου. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2021, σελ. 338.

[98] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 143.

[99] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 138.

[100] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 254.

[101] Επτά ημέρες: Οδός Πειραιώς: Εκεί όπου στέκουν ακόμη καμινάδες. Καθημερινή, 13.10.2002, σελ. 8.

[102] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, 142-143.

[103] Οι πληροφορίες από τον Δήμο Μοσχάτου.

[104] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 138.

[105] Επτά ημέρες: Οδός Πειραιώς: Εκει όπου στέκουν ακόμη καμινάδες. Καθημερινή, 13.10.2002, σελ. 8-9.

[106] Επτά ημέρες: Οδός Πειραιώς: Εκει όπου στέκουν ακόμη καμινάδες. Καθημερινή, 13.10.2002, σελ. 31.

[107] «Το θαύμα της οδού Πειραιώς» / Κατερίνα Δαφέρμου. Το Βήμα, 24.6.2022.

[108] Wikipedia

[109] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 293.

[110] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 305.

[111] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 136.

[112] «Το θαύμα της οδού Πειραιώς» / Κατερίνα Δαφέρμου. Το Βήμα, 24.6.2022.

[113] Στην οδό Πειραιώς: οδοιπορικό στο μύθο και στην ιστορία / Δημήτρης Φερούσης. Αθήνα: Ακρίτας, 2002, σελ. 305.

Back