Το τείχος, που κατασκεύασε ο Θεμιστοκλής το 478 π.Χ. γύρω από την Αθήνα για να την προστατέψει, διέθετε 8 πύλες. Από τη λεγόμενη μενιδιάτικη πύλη, που βρισκόταν επί της σημερινής οδού Σοφοκλέους, στο ύψος της πλατείας Κοτζιά, ξεκινούσε ένας μικρός χωμάτινος δρόμος. Χίλια χρόνια αργότερα ο Χασεκής έφτιαξε νέο τείχος πάνω στα ίχνη του παλιού διατηρώντας όλες τις αρχαίες πύλες. Έτσι ο αρχαίος χωμάτινος δρόμος που ξεκινούσε από εκεί προχωρούσε προς το Μενίδι, την Πάρνηθα και την Εύβοια. Πριν όμως φτάσει στο Μενίδι περνούσε μέσα από ένα χωριουδάκι 4-5 χιλιόμετρα στα βόρεια της Αθήνας.[1]

Αρχικά η περιοχή ονομαζόταν Κήποι κατ’ εξοχήν, όπου ο Επίκουρος δίδασκε φιλοσοφία.[2] Σε αυτό το χωριουδάκι κατέλυσε, όσες φορές επισκέφτηκε την Αθήνα ο Σουλτάνος Πατισάχ. Το χωριουδάκι λοιπόν, ονομάστηκε Πατήσια, ίσως από το όνομα του σουλτάνου. Ίσως όμως να πήρε αυτό το όνομα από τον τούρκο Πατίς Αγά που είχε εκεί τα κτήματά του. Μια άλλη εκδοχή είναι ότι η ονομασία προήλθε από παραφθορά του ονόματος του αρχαίου Δήμου Βατή = Βατήσε, που έγινε Μπατήσε και μετά Πατήσια ή από το ρήμα πατώ.[3] Τέλος, αναφέρεται ότι η λέξη Πατήσια μπορεί να προέρχεται και από τη λέξη Παραδείσια.[4] Σε κάθε περίπτωση τα αποκαλούσαν τα «Παραδείσια Πατήσια» λόγω των ωραίων κήπων τους, οι οποίοι ήταν γεμάτοι με πυκνούς κυπαρισσώνες, πολύ πράσινο, περιβόλια ξακουστά για την παραγωγή ντομάτας, και αργότερα και πατάτας, ενώ η περιοχή διέθετε πολύ νερό.[5]

Η καλλιέργεια της ντομάτας στην Ελλάδα ξεκίνησε το 1815 στο λαχανόκηπο της ιστορικής μονής των Καπουτσίνων στην Πλάκα και από εκεί μεταφέρθηκε στους κήπους των Πατησίων. Δέκα χρόνια αργότερα στους λαχανόκηπους του Γάσπαρη, κοντά στην Αγία Ζώνη Πατησίων καλλιεργήθηκαν πατάτες για πρώτη φορά στην Ελλάδα.[6]

Στην εφημερίδα Μυτιλήνη του 1839 εντοπίστηκε ειδοποίηση προς τους κηπουρούς της Λέσβου από φυτώριο της περιοχής. Ανάμεσα στα προϊόντα που διαθέτει, βρίσκεται και η πατησιώτικη ντομάτα. Πηγή: Δημοσίευση Στρατή Γιαννίκου στην εφημερίδα Τα Πατήσια Άνω Κάτω.

Εκεί, σε αυτόν τον μικρό παράδεισο, όπως τον χαρακτήριζε ο άγγλος ναύαρχος Μάλκομ, το χειμώνα του 1832[7], έχτισε το αρχοντικό του με έναν μεγάλο κήπο να το περιβάλλει. Για την ανέγερση του αρχοντικού ο Μάλκομ ξόδεψε τρεις χιλιάδες λίρες και την επίβλεψη είχαν αναλάβει οι αρχιτέκτονες Κλεάνθης και Σάουμπερτ. Αργότερα το αρχοντικό αγόρασε ο Σπυρίδων Τρικούπης για κατοικία του και για κάποιο διάστημα στέγασε την γαλλική πρεσβεία.[8] Σήμερα στεγάζει το Άσυλο Ανιάτων.[9]

Το 1834 κατεδαφίστηκε το τείχος του Χασεκή και ο δρόμος που οδηγούσε στο χωριό Πατήσια έγινε γνωστός ως ο δρόμος των Πατησίων. Σε αντίθεση με τα παραδείσια Πατήσια, τα οποία εξακολουθούσαν να είναι γεμάτα από δροσερούς κήπους, πνιγμένα στα δέντρα και στα άνθη, ο δρόμος άρχισε να γίνεται σιγά σιγά ένας ευχάριστος και αγαπημένος τόπος αναψυχής των κατοίκων της πρωτεύουσας, χωρίς όμως να παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.[10]

Γράφει ο Stademann τo 1835 για το μικρό χωριό: «Η θέα από εκεί ήταν υπέροχη καθώς άφηνε κανείς τη ματιά του να πλανιέται πάνω από την Αθήνα και να γλιστράει προς τη θάλασσα». [11]

Ωστόσο, τα περιβόλια που εκτείνονταν και στις δύο πλευρές του χωμάτινου μικρού δρόμου ευημερούσαν και πολύ συχνά η αστυνομία κυνηγούσε κλέφτες που άρπαζαν λαχανικά:

Κλέφτες που πήραν πράσσα από τους κήπους στο δρόμο προς τα Πατήσια συνελήφθησαν από την αστυνομία το 1838. Πηγή: Η Φήμη, 23.2.1838. Βιβλιοθήκη της Βουλής.

Η επίσημη χάραξη του δρόμου ξεκίνησε το 1841 και ακολούθησε τον αρχαίο δρόμο σχεδόν σε όλο του το μήκος. Αρχικά χαράχτηκε μέχρι το ρέμα της οδού Στουρνάρη και λίγο αργότερα έφτασε μέχρι την πλατεία Αμερικής με μεγαλύτερο φάρδος και ευθυγράμμιση. Μετά τμηματικά επεκτάθηκε μέχρι το σημερινό τέρμα του.[12]

Στα μέσα της δεκαετίας του 1840 στην αρχή της οδού Πατησίων από την Ομόνοια λειτούργησε το αριστοκρατικό ζαχαροπλαστείο Σολώνειον.[13]

Τις Κυριακές και τις αργίες η οδός Πατησίων ήταν μια γιορτή για την Αθήνα. Ένα πλήθος από την ευκατάστατη αστική τάξη, ξένοι, αξιωματικοί, οικογενειάρχες με τις γυναίκες και τα παιδιά τους, εργάτες και υπηρέτριες, ακόμα και ο βασιλιάς και η βασίλισσα με την ακολουθία τους έφταναν εκεί και περίμεναν στις τρεις το χειμώνα και στις επτά το καλοκαίρι να εμφανιστούν οι μουσικοί του στρατού που για δύο ώρες έπαιζαν καντρίλιες, βαλς και πόλκες.[14]

Δεν έπαψε να είναι αγαπημένος, κυριακάτικος κυρίως, προορισμός για έλληνες και ξένους σε όλη τη διάρκεια της οθωνικής περιόδου και γενικώς σε όλο το 19^ο αιώνα.[15]

Η οδός Πατησίων ως αγαπημένος προορισμός των Αθηναίων, όπως καταγράφεται στον Τύπο της Εποχής. Πηγή: Προφητικόν ημερολόγιον του βίσεκτου έτους 1876 υπό του διασήμου αστρονόμου Καζαμία: Έτος τριακοστόν όγδοον. Εν Αθήναις: Τύποις Ανδρέου Κορομηλά, 1875. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Ο περιηγητής Edmont About έγραψε το 1854: «Όταν έχεις διασχίσει όλη την οδόν Αιόλου έχοντας πίσω σου την Ακρόπολη και τους Αέρηδες, βλέπεις μπροστά σου έναν σκονισμένο δρόμο μήκους ενός χιλιομέτρου, που καταλήγει σε ένα μικρό χωριό. Αυτό το χωριό ήταν στην Τουρκοκρατία η έδρα του πασά. Το όνομα πασάς ή πατισάχ τού έχει μείνει, κάπως παρεφθαρμένο είναι αλήθεια. Οι Αθηναίοι το ονομάζουν Πατήσια. Ο δρόμος των Πατησίων είναι ο αθηναϊκός ιππόδρομος. Αν έλεγα ότι είναι ένας τόπος ψυχαγωγίας, θα έλεγα ψέματα [...]. Ο δρόμος είναι κακοσυντηρημένος και άσχημα θα κρατούσε τη θέση του ανάμεσα στους δικούς μας κοινοτικούς δρόμους. Τα δέντρα με τα οποία επιχείρησαν να τον πλαισιώσουν ξεράθηκαν ή ξεραίνονται. Οι τέσσερες ή πέντε ταβέρνες που υψώνονται δεξιά και αριστερά, δεν είναι Παρθενώνες. Τα κριθαροχώραφα ή οι ακαλλιέργητες εκτάσεις που περνά ο δρόμος δεν κάνουν έναν επίγειο παράδεισο. Ωστόσο οι περιπατητές που μαζεύονται σ’ αυτό το δρόμο μπορούν να βλέπουν, όταν το επιτρέπει η σκόνη, ένα από τα ωραιότερα πανοράματα του κόσμου. Έχουν μπροστά τους την Πάρνηθα, κομμένη από μια χαίνουσα χαράδρα. Πίσω τους η Αθήνα και η Ακρόπολη. Δεξιά ο Λυκαβηττός. Αριστερά η θάλασσα, τα νησιά και τα βουνά του Μοριά. Ο κομψός κόσμος της Αθήνας έχει για κυριότερη ψυχαγωγία του, χειμώνα-καλοκαίρι, τον περίπατο στην οδό Πατησίων. Φθάνουν εκεί με τα πόδια, με αμάξι και κυρίως με άλογο. Κάθε Έλληνας που βρίσκει να δανεισθεί τριακόσιες δραχμές, βιάζεται να αγοράσει ένα άλογο. Κάθε Έλληνας που έχει τρεις δραχμές τις διαθέτει νοικιάζοντας ένα άλογο».[16]

Τον Ιανουάριο του 1855 ο Όθωνας συγχαίρει τους μηχανικούς του γαλλικού αποσπάσματος που κατασκεύασαν και καλλώπισαν τις οδούς στα Πατήσια.[17] Μάλιστα οι κάτοικοι της περιοχής έμειναν με τις καλύτερες εντυπώσεις από τους γάλλους στρατιώτες.[18]

Το 1857 γράφει ο Α. Proust: «Την Κυριακή η κίνηση μεταφέρεται […] στα Πατήσια. Οι άνδρες κάνουν περίπατο συζητώντας, ενώ οι γυναίκες τη μέρα αυτή βγαίνουν από το σπίτι και περπατούν λίγο πιο πίσω από τους συζύγους τους. Το πλήθος κάνει περίπατο γύρω από ένα περίπτερο υπό τους ήχους στρατιωτικών εμβατηρίων. Εν συνεχεία δεν επιστρέφουν στο σπίτι τους αλλά στο δρόμο. Τις ζεστές μάλιστα νύχτες του καλοκαιριού ο κόσμος κοιμάται έξω, καθιστώντας σαφή την παρουσία του μέσω μιας βοής, ενός είδους εσωτερικού μονολόγου που ουσιαστικά αποτελεί απόηχο των συζητήσεων της προηγούμενης μέρας, γιατί ας μην ξεχνάμε, ο ελληνικός λαός παραμένει περισσότερο πνευματώδης και φλύαρος από οποιονδήποτε άλλο».[19]

Το 1860 ο Δανός θεολόγος Waldemar Schmitdt ήρθε στην Αθήνα και έγραψε για την οδό Πατησίων: «Ο δρόμος στην αρχή είναι εξαιρετικός με πολύ καλό πλακόστρωτο, φτιαγμένο σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Μετά από μια ώρα περίπου αρχίζει να γίνεται στενός χωματόδρομος. Εν τούτοις, κατά ένα περίεργο τρόπο μπορεί κανείς να διασχίσει αυτό το δρόμο με αμάξι σε μια απόσταση που είναι περίπου τέσσερις ώρες. Στο πρώτο μέρος του δρόμου, το πλακοστρωμένο, συναντά κανείς σκόρπιες κατοικίες και μικρούς αμπελώνες. Στ’ αριστερά του δρόμου ανοίγεται ο ελαιώνας […]. Στη συνέχεια διασχίσαμε το χωριό Πατήσια με όμορφα περιποιημένα σπίτια, το κάθε ένα με το αμπελάκι του και πνιγμένα μέσα στα συκόδεντρα, τις πορτοκαλιές και τα λιόδεντρα».[20]

Τότε, το 1860, έχτισε την οικία του ο Νικόλαος Σαρίπολος στη συμβολή των οδών Πατησίων και Χαλκοκονδύλη. Το εντυπωσιακό μέγαρο σχεδίασε ο Θεόφιλος Χάνσεν σε νεογοτθικό ρυθμό. Κατεδαφίστηκε το 1956.[21]

Η οικία Σαρίπολου. Πηγή: Παλιά Αθήνα (FB).

Το 1862 ξεκίνησε να χτίζεται στην οδό Πατησίων το Πολυτεχνείο από τον Λύσανδρο Καυταντζόγλου (ολοκληρώθηκε το 1876), σε οικόπεδο που αρχικά άνηκε στον λοχαγό Σμολένσκη. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας το σημείο αυτό ήταν ακόμα εξοχή και οι βαυαροί αξιωματικοί και υπάλληλοι είχαν φτιάξει τη λέσχη τους με την επωνυμία Παυσίλυπον (Pousilypum). Αυτό το οικόπεδο αγόρασε η Ελένη Μ. Τοσίτσα και το δώρισε στο δημόσιο για να χτιστεί το Πολυτεχνείο. Τα χρήματα για την ανέγερσή του εξασφαλίστηκαν από τα κληροδοτήματα των Νικόλαου Στουρνάρη και Μιχαήλ Τοσίτσα και αργότερα με άλλες συμπληρωματικές δωρεές με τελευταία του Γεώργιου Αβέρωφ.[22]

Η Ελένη Μ. Τοσίτσα δώρισε και το οικόπεδο όπου χτίστηκε το Αρχαιολογικό Μουσείο, το οποίο άρχισε να κατασκευάζεται το 1866 σε σχέδια του Παναγιώτη Κάλκου και ολοκληρώθηκε το 1889, ίσως και νωρίτερα σύμφωνα με τον Κ. Μπίρη.[23]

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών το 1920. Πηγή: Γενικό Αρχείο 20^ός αι. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ (2E01.079)

Με το διάταγμα της 9.9.1864 η οδός Πατησίων μπήκε στο ρυμοτομικό σχέδιο της Αθήνας. Αυτό συνέβη, γιατί στο Πεδίον του Άρεως ήταν οι στρατώνες και οι Αθηναίοι συγκεντρώνονταν εκεί, ειδικά τις Κυριακές, όπου παιάνιζε σε μια πολυγωνική εξέδρα[24] η στρατιωτική μπάντα, για να παρακολουθήσουν επιδείξεις μόδας και ιππασίας.[25] Ακόμα τότε ο δρόμος ήταν εξοχικός και μόνο στην αρχή του υπήρχαν μερικά μαγαζιά, ενώ μετά το Πεδίον του Άρεως υπήρχαν χωράφια με σιτάρι και κριθάρι. Τουλάχιστον μέχρι την εκθρόνιση του Όθωνα η Πατησίων ήταν δρόμος περιπάτου και αργότερα άρχισε η οικοδόμησή της.

Το αυτοτελές προάστειο Πατήσια δημιουργήθηκε επίσημα το 1869. Πρώτα τα Άνω Πατήσια, ενώ δέκα χρόνια αργότερα εγκρίθηκε το σχέδιο του άλλου οικισμού: τα Κάτω Πατήσια.[26]

Το χωριό Πατήσια. Πηγή: «Η παλιά Αθήνα». Lifo, 9.1.2014, 23.1.2014.

To 1870 ο Ερνέστος Τσίλλερ ολοκλήρωσε την πρώτη του εκκλησία στην Ελλάδα στην οδό Πατησίων και στον αριθμό 289. Πρόκειται για τον ναό του Αγίου Λουκά. Χρειάστηκαν έξι χρόνια για να οικοδομηθεί.[27]

Τη δεκαετία του 1870 η κατάσταση της οδού Πατησίων χαρακτηρίστηκε θλιβερή. Όταν έβρεχε, πλημμύριζε και γέμιζε λάσπες και πέτρες από τα ρέματα της Στουρνάρη και του Κυκλοβούρου, του ρέματος της λεωφόρου Αλεξάνδρας δηλαδή, που κατέληγαν σε αυτήν. Το 1875 ο δήμαρχος της Αθήνας Παναγής Κυριάκος ζήτησε τη βοήθεια του κράτους για την αντιμετώπιση του προβλήματος ώστε να κατασκευαστούν υπόνομοι. Το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε το 1879 ύστερα από τις τεράστιες πλημμύρες που έπληξαν την Αθήνα και έτσι ξεκίνησε η κατασκευή υπονόμων στους δρόμους της πόλης. Από τότε και μετά η Πατησίων και οι πάροδοί της πήραν τη μορφή που έχουν ως σήμερα, ενώ έντονη οικοδομική δραστηριότητα παρατηρήθηκε στην περιοχή των Χαυτείων, που κορυφώθηκε τις επόμενες δεκαετίες για να απογειωθεί μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.[28]

Τον Ιανουάριο του 1874 η κατάσταση του δρόμου παρολίγο να οδηγήσει σε ατύχημα τη βασίλισσα Όλγα. Η βασίλισσα αντέδρασε με τα κατάλληλα αντανακλαστικά και πήδηξε έξω από την άμαξα πριν αυτή ανατραπεί, ενώ διέσχιζε την οδό Πατησίων.[29]

Ο Τύπος της εποχής επισημαίνει την κατάσταση της οδού Πατησίων. Πηγή: Ώρα, 28.12.1875. Βιβλιοθήκη της Βουλής.

Τα προβλήματα στους δρόμους της Αθήνας παραμένουν και ειδικά στη Πατησίων οι βροχές εξακολουθούν να δημιουργούν λίμνες και κάποιος έπρεπε να είναι καλός άλτης για να περάσει από τη μια πλευρά του δρόμου στην άλλη. Τα κυριακάτικα απογεύματα ή ακόμα και τις αργίες σε πολλές περιοχές της Αθήνας, μία εξ αυτών και επί της οδού Πατησίων έξω από το Πολυτεχνείο, η κυκλοφορία σταματούσε, καθώς διεξαγόταν πετροπόλεμος από μεγάλες ομάδες παιδιών.[30] Η συνήθεια αυτή συνεχίστηκε τουλάχιστον μέχρι τις αρχές του 20^ού αιώνα σύμφωνα με καταχωρίσεις στις εφημερίδες.[31]

Τη περίοδο 1862-1880 η λέξη «Πατήσια» και η λέξη «Πρωτομαγιά» ήταν ταυτόσημες. Τα Πατήσια, όπως αναφέρθηκε, ήταν γεμάτα περιβόλια, κήπους και άφθονο νερό. Έτσι διαμορφωνόταν ένα ιδανικό περιβάλλον για τη γιορτή της Άνοιξης.[32] Λέγεται ότι οι παλιοί Αθηναίοι αγαπούσαν ιδιαίτερα τα λουλούδια. Έτσι η γιορτή των λουλουδιών ήταν γι’ αυτούς αφορμή για ένα από τα μεγαλύτερα πανηγύρια της χρονιάς, που ανταγωνιζόταν το πανηγύρι που γινόταν την Καθαρά Δευτέρα. Για δύο μέρες, παραμονή κι ανήμερα όλη η περιοχή γέμιζε κόσμο. Άλλοι με άμαξες, οι πιο πολλοί με τα πόδια έφταναν στην οδό Πατησίων, έτρωγαν κι έπιναν και κατά την καθιερωμένη έκφραση: «έπιαναν τον Μάη». Στου Λεβίδη, στο ύψος του Αγίου Λουκά, οι Αθηναίοι αγόραζαν στεφάνια με λουλούδια: τριαντάφυλλα και πασχαλιές. Πενήντα λεπτά ο «Μάης». Άλλοι τον κρεμούσαν στο φανάρι της άμαξας, άλλοι τον μετέφεραν γεμάτοι ενθουσιασμό, επιδεικνύοντάς τον. Το βράδυ όλα τα σπίτια θα είχαν το στεφάνι τους στην εξώπορτα, το μπαλκόνι ή το παράθυρο. Οι Αθηναίοι με το απαραίτητο τριαντάφυλλο στ’ αυτί χόρευαν, τραγουδούσαν, έλεγαν αστεία. Το ρετσινάτο της Κούλουρης, σωστό κεχριμπάρι, έρεε άφθονο. Αρνί ψητό, αυγά, σκορδαλιά, ντολμαδάκια με κληματόφυλλα, γιαούρτι σακουλίσιο ήταν τα αγαπημένα φαγητά, με τα οποία φρόντιζαν όλοι να έχουν εφοδιαστεί απ’ το σπίτι! Άλλοι πιο οργανωμένοι έψηναν αρνιά στη σούβλα. Δεν ήταν λίγοι αυτοί που κάθονταν στα εξοχικά κέντρα και τις μπιραρίες. Πραγματικό αδιαχώρητο. Τα ζευγαράκια των ερωτευμένων είχαν την τιμητική τους. Παντού άκουγες: «Δρέψατε πάλιν ερασταί ευδαίμονες ναρκίσσους Εις του Μαΐου τους φαιδρούς κ’ ευώδεις παραδείσους». Η εικόνα των Αθηναίων να επιστρέφουν το βράδυ στα σπίτια τους, πρέπει να ήταν ιδιαίτερα γραφική. Σε όλο το μήκος της Πατησίων είχαν ανάψει «ρετσίνες» σαν λαμπαδηφορία. Τα κάρα πήγαιναν αργά, στολισμένα με λουλούδια. Λουλούδια και στα κεφάλια των αλόγων. Οι άνδρες μισομεθυσμένοι, οι γυναίκες χαχανητά και τραγούδια, τα παιδιά να ξεφωνίζουν γεμάτα ένταση.[33] Τότε γινόταν και ο περίφημος λουλουδοπόλεμος. Οι επιβάτες στις άμαξες και οι πεζοί, εφοδιασμένοι με λουλούδια τα πετούσαν ο ένας στον άλλον.[34]

Αυτή την περίοδο η οδός Πατησίων γεμίζει με εντυπωσιακά αρχοντικά και λαμπρά μέγαρα που δημιουργήθηκαν από τους σπουδαιότερους έλληνες και ξένους αρχιτέκτονες και πολιτικούς μηχανικούς της εποχής.[35]Η περιοχή εξακολουθούσε να είναι καταπράσινη, και τα αρχοντικά, όπως του Καλλιγά, του Σουρμελή, του Καλλιφρονά και άλλων φημίζονταν για τους εντυπωσιακούς ανθόκηπούς τους. Διέθετε ονομαστές ταβέρνες, όπως τα Παναθήναια, και ο Ουράνιος, ενώ πολλοί προτιμούσαν τις δροσερές σκιές του Ποδονίφτη.

Τότε, ο ναξιώτης γιατρός Δημήτριος Η. Προμπονάς εγκαταστάθηκε σε μια εξοχική περιοχή των Πατησίων, ανάμεσα στην περιοχή Αλυσίδα, πάνω από την Ποδονίφτη, στις όχθες του, αλλά κάτω από την σημερινή οδό Ηρακλείου. Το κτήμα, έκτασης 40 στρεμμάτων, ο ιδιοκτήτης το χρησιμοποιούσε για την καλλιέργεια φαρμακευτικών φυτών. Έγινε φαρμακοποιός και βιομήχανος και αργότερα πολιτικός. Μετά το θάνατό του κληροδότησε το κτήμα του στο δήμο Αθηναίων με τον όρο να μετατραπεί σε χώρο αναψυχής για τους Αθηναίους. Περίπου ως το 2000 ο χώρος ήταν φυτώριο, σήμερα όμως είναι ένα από τα ομορφότερα πάρκα της Αθήνας, καθώς ο δήμος Αθηναίων υλοποίησε την επιθυμία του δωρητή.[36]

Το πάρκο Προμπονά στα Πατήσια. Πηγή: Google erath

Το 1884 ο Ραμπαγάς κατακεραύνωσε το Δήμο Αθηναίων που δεν κατάβρεξε τους δρόμους της Αθήνας και ειδικά την οδό Πατησίων εν όψει της Πρωτομαγιάς. Ανέφερε χαρακτηριστικά ότι οι κάτοικοι ευχαρίστως θα πλήρωναν ρεφενέ για να απαλλαγούν από τη σκόνη της Πατησίων.[37] Μάλιστα οι δρόμοι εξακολουθούσαν να παρουσιάζουν προβλήματα και αποτελούσαν παγίδες για τους διερχόμενους, όπως το ατύχημα που συνέβη στον πρεσβευτή των Ηνωμένων Πολιτειών Ευγένιο Σκάιλερ, ο οποίος διερχόμενος από τα Πατήσια προς στην κατοικία του στην Αθήνα, έπεσε σε έναν λάκκο από ασβέστη. Χωρικός που περνούσε του έσωσε τη ζωή.[38]

Η στρατιωτική μπάντα σταμάτησε να παιανίζει στην οδό Πατησίων και μεταφέρθηκε στην Ομόνοια.[39] Το σημείο Αιόλου και Πατησίων έγινε ο πυρήνας της κοινωνικής και της πολιτικής ζωής της πόλης, με αρχή το καφενείου του Γιάννη Χαύτα. Έτσι σιγά σιγά η περιοχή απέκτησε πληθώρα καφενείων και ζαχαροπλαστείων.

Οι μετακινήσεις των Αθηναίων στην οδό Πατησίων, και σε όλους τους δρόμους της Αθήνας, γίνονταν με μόνιππα, δίιππα, βικτώριες, λαντώ, αραμπάδες και με τις μεγάλες ανοιχτές άμαξες που διέθεταν αντικρυστά μουσαμαδένια καθίσματα, τα λεωφορεία της εποχής.

Το 1882 εγκαινιάστηκε ο ιπποκίνητος τροχιόδρομος Συντάγματος-Πατησίων και δέκα στολισμένα τραμ μετέφεραν τους επισήμους. Λίγα χρόνια αργότερα το ιπποκίνητο τραμ έκανε τέρμα στο σημερινό τέρμα της οδού Πατησίων, στη γραφική τότε τοποθεσία Αλυσίδα, που πήρε το όνομά της από την αλυσίδα που τέντωνε ο φύλακας κάθε φορά που το «θηρίο», ο ατμήλατος σιδηρόδρομος δηλαδή, περνούσε από εκεί[40] καθώς ανέβαινε προς Κηφισιά. Η αλυσίδα αντικαταστάθηκε από δύο σιδερένιες μπάρες το 1930.[41]

Η οδός Πατησίων την περίοδο που τη διέσχιζε ο ιπποκίνητος τροχιόδρομος. Πηγή: Αθήνα: η πόλη-οι άνθρωποι-τα γεγονότα: από το Φωτογραφικό Αρχείο του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου 1859-1988 / κείμενα-επιμέλεια Ιφιγένεια Βογιατζή... [κ. ά.]. Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 2012. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Αρχικά το ιπποκίνητο τραμ έκανε τέρμα στη συμβολή των οδών Πατησίων και Σπάρτης. Το 1887 τότε που η περιοχή ακόμα ήταν εξοχική, υπήρχε εκεί ένα μικρό καφενείο σε μια αδιαμόρφωτη πλατεία, στο οποίο σύχναζε μια παρέα ώριμων Αθηναίων, που όλοι τους, χωρίς εξαίρεση, ήταν άγαμοι. Μόνο ένας άπ' αυτούς, κάποιος Γεώργιος Περπινιάς, γύρω στις αρχές της Άνοιξης του 1887 αποσκίρτησε και παντρεύτηκε, αλλά την επόμενη στιγμή κατάλαβε πως η γυναίκα του ήταν φοβερά δύστροπη. Έτσι το επόμενο πρωί τη φόρτωσε σε ένα κάρο μαζί με όλα τα πράγματά της και την έστειλε πίσω στους γονείς της για να επανέλθει δριμύτερος στη συντροφιά των αγάμων. Αυτό έγινε αμέσως πρώτο θέμα στην Εφημερίδα των Κυριών την οποία έβγαζε η Καλλιρρόη Παρρέν και η οποία είχε ήδη προτείνει, να ψηφισθεί ένας νόμος που να φορολογεί όλους του άγαμους άνδρες από τριάντα χρονών και πάνω, επειδή υπήρχαν πολλές ανύπαντρες γυναίκες που ήθελαν να κάνουν οικογένεια και δεν έβρισκαν γαμπρούς. Η πλατεία μέχρι τότε δεν είχε κανένα επίσημο όνομα. Ονομάστηκε Πλατεία Αγάμων στις αρχές της δεκαετίας του 1890, οπότε και έγινε ο τόπος διαμαρτυρίας των αγάμων λίγο πριν την πτώχευση του 1893, όταν το κράτος επιχείρησε για πρώτη φορά να φορολογήσει τους άγαμους, και επίσης όσους σύχναζαν σε οίκους ανοχής ή παρόμοια στέκια, με την δικαιολογία ότι οι παντρεμένοι πληρώνουν περισσότερους φόρους επειδή έχουν οικογένειες, υπολογίζοντας πως με την φορολογία αυτή θα αύξανε κατά πολλά εκατομμύρια δραχμές τις εισπράξεις του και θα καταπολεμούσε το δημογραφικό πρόβλημα. Ο λαός την ονόμαζε ανεπίσημα Πλατεία Ανθεστηρίων λόγω του εορτασμού της Πρωτομαγιάς εκεί. Το 1927 έλαβε το σημερινό της όνομα, δηλαδή πλατεία Αμερικής, προς τιμήν των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής για το φιλελληνισμό που είχαν επειδείξει. [42]

Η πλατεία Αμερικής το 1940. Πηγή: φωτογράφος Ν.Ε. Τόλης, Πρακτορείον Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ.

Το 1891, ο Μίνως Κυπριάδης, ο οποίος σε ηλικία 14 ετών είχε μεταναστεύσει στην Αίγυπτο, γύρισε πίσω στην Ελλάδα και αγόρασε μια μεγάλη έκταση στα Πατήσια. Σε αυτήν την έκταση ο γιος του, Επαμεινώνδας Κυπριάδης, ανέλαβε να φτιάξει την οικοδόμηση της πρώτης κηπούπολης της Αθήνας, με τις αρχές της χαμηλής δόμησης, της απαγόρευσης άλλων χρήσεων, με άνετους ελεύθερους χώρους, μονοκατοικίες, μεγάλους δρόμους και πλατείες. Ο Κυπριάδης χρησιμοποίησε τυποποιημένα δομικά υλικά και κατασκεύασε φθηνές επαύλεις ευρωπαϊκού ρυθμού, τις οποίες διέθεσε σε δημοσίους και τραπεζικούς υπαλλήλους σε τιμή κόστους. Την περίοδο του Μεσοπολέμου έζησαν εδώ γνωστοί ζωγράφοι και γλύπτες, μεταξύ αυτών ο Φώτης Κόντογλου, ο Σπύρος Παπαλουκάς, ο Ουμβέρτος Αργυρός, ο Σπύρος Βικάτος, ο Γιώργος Βακαλό, ο Γιάννης Σπυρόπουλος, η Νίτσα και η Φούλα Καναρέλλη, η Φρόσω Ευθυμιάδη-Μενεγάκη. Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν μεταπολεμικά και κυρίως από τη δεκαετία του 1970, όταν πολλά μεσοπολεμικά σπίτια κατεδαφίστηκαν δίνοντας τη θέση τους σε πολυώροφες πολυκατοικίες.[43]

Μονοκατοικίες στην κηπούπολη του Κυπριάδη. Και οι δύο κατοικίες υπάρχουν ακόμα σήμερα. Πηγή: Εφημερίς των Δημοπρασιών και των Πλειστηριασμών, 30.6.1939. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Στην Πατησίων το 1895 «συναντάς τους στρατώνας του ιππικού και αν θέλεις τραβάς προς τα εξοχικά Πατήσια, τα πλούσια εις μπαξέδες και περιβόλια και αγροκατοικίας και μικροεπαύλεις, άλλως εισέρχεσαι εις την πόλιν συναντών το λαμπρον μέγαρον του Αρχαιολογικού Μουσείου, το Πολυτεχνείον και άλλας μεγαλοπρεπείς οικοδομάς».[44]

Κάπως έτσι τις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα και τις πρώτες του 20^ού τα Πατήσια έχουν γίνει προάστειο και όλη η Πατησίων είναι γεμάτη από καφενεία, γαλακτοπωλεία, ζαχαροπλαστεία, μπυραρίες, εστιατόρια και φυσικά ξενοδοχεία.[45]

Η οδός Πατησίων το 1906. Συλλογή καρτ ποστάλ, Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ (CP.CPATH.CPATH1.316)

Άποψη της Πατησίων προς τα Πατήσια γύρω στο 1900. Πηγή: «Η παλιά Αθήνα». Lifo, 9.1.2014, 23.1.2014.

Άποψη της Πατησίων, στη συμβολή της με την Πανεπιστημίου γύρω στα 1900. Πηγή: «Η παλιά Αθήνα». Lifo, 9.1.2014, 23.1.2014.

Το διάστημα 1900 -1902, σχεδόν στο τέρμα της οδού Πατησίων χτίστηκε από τον Τσίλλερ η κατοικία των αδελφών Ερρίκου και Μιλτιάδη Κλωναρίδη, γόνων πλούσιας οικογένειας από την Μικρά Ασία. Το 1903 στον ίδιο χώρο λειτούργησε το εργοστάσιο Ζυθοποιίας Κλωναρίδη. [46] Τριγύρω του υπήρχαν εξοχικές μπυραρίες και λίγες βίλες. Τα κάρα έφερναν πρώτες ύλες και έπαιρναν έτοιμη μπίρα σε βαρέλια.[47] Η μέθοδος που ακολούθησε ο Κλωναρίδης για να επιβάλει την μπίρα του στην αγορά ήταν να την προωθήσει στα εστιατόρια και στα ξενοδοχεία της εποχής. Το αντίπαλο δέος ήταν ο Φιξ, που άνοιγε τα δικά του ζυθοπωλεία. Η μάχη τους λέγεται ότι πήρε επικές διαστάσεις με συχνά χτυπήματα κάτω από τη ζώνη, ώσπου στο παιχνίδι μπήκε και ο ζυθοποιός Μάμος και η κατάσταση άλλαξε.[48] Το εργοστάσιο Κλωναρίδη λειτούργησε ως το 1930 και εξαγοράστηκε από τον Κάρολο Φιξ. Έμεινε στην ιδιοκτησία του ως το 1982. Το 1993 το αγόρασε ο Δήμος της Αθήνας από την Εθνική Τράπεζα, στην οποία είχε περιέλθει, με σκοπό να το κάνει πάρκο. Κάτοικοι θυμούνται, ότι όταν ήταν μικρά παιδιά τη δεκαετία του 1980 και του 1990, το εργοστάσιο αποτελούσε το καλύτερο μέρος για εξερεύνηση και παιχνίδι. Επί δημαρχίας Αβραμόπουλου τελικά κατεδαφίστηκε παρά τη θύελλα αντιδράσεων που ξεσήκωσε αυτή η απόφαση. Σήμερα πράγματι εκεί έχει φτιαχτεί ένα πολύ ωραίο πάρκο. Η κατοικία Κλωναρίδη όμως, με διαθήκη του Φιξ, παρέμεινε στους κληρονόμους της οικογένειας Κλωναρίδη και η τελευταία κόρη του Τζούλια έμενε σ' αυτήν από το 1987 έως το 2000.[49] Σήμερα είναι διατηρητέα και τον Φεβρουάριο του 2022 ξεκίνησαν εργασίες αναστήλωσής της.

Το ζυθυποιείο Κλωναρίδη και στο βάθος δεξιά διακρίνεται η βίλα Κλωναρίδη. Πηγή: Η οδός Πατησίων: Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 28.3.1999.

Η βίλα Κλωναρίδη. Σήμερα υπό αναστήλωση. Πηγή: Google earth.

Το πάρκο Κλωναρίδη-Φιξ στο χώρο του εργοστασίου. Πηγή: Google earth.

Το 1908 το ηλεκτρικό τραμ έφτασε στα Πατήσια. Με δύο βαγόνια και θερινό για το καλοκαίρι, ανοικτό δηλαδή, με χρώμα κρεμ στην αρχή, πράσινο αργότερα και με τέλος διαδρομής το τέρμα της οδού Πατησίων, την Αλυσίδα δηλαδή. Από την αρχή της κυκλοφορίας του δόθηκε ο αριθμός τρία, γραμμή που παραμένει ακόμα στο σύγχρονο τρόλεϊ. Με αυτό το μέσο οι Αθηναίοι έρχονταν εκδρομή στο μαγευτικό προάστειο της Αθήνας, τα Πατήσια.

Ο σταθμός στην Αλυσίδα. Πηγή: Αρχείο ΗΣΠ

Το ηλεκτροκίνητο τραμ με τον αριθμό 3 διασχίζει την οδό Πατησίων. Πηγή: «Η παλιά Αθήνα». Lifo, 9.1.2014, 23.1.2014.

Οι σιδερένιες μπάρες που αντικατέστησαν την αλυσίδα. Πηγή: «Η παλιά Αθήνα». Lifo, 9.1.2014, 23.1.2014.

Το 1911 στη συμβολή των οδών Πατησίων και Πολυτεχνείου μετακόμισε ο Γεώργιος Δροσίνης, όταν το σπίτι όπου έμενε από μικρός, στην οδό Παρθεναγωγείου 12 (μετέπειτα Πεσμαζόγλου), προοριζόταν για κατεδάφιση.[50] Το 1911 ήταν ήδη 52 ετών και στο αρχοντικό της οδού Πατησίων έπρεπε να ανεβοκατεβαίνει 68 σκαλοπάτια και ίσως αυτό συνέβαλε στην απόφαση της μετακόμισής του στην ηρεμία της Κηφισιάς το 1938. Αλλά η Πατησίων ήταν ένα κεφάλαιο. Τα πολλά σκαλιά «μόνο ο Πάκης, ο σκύλος, ανέβαινε με ευκολία».[51]

Το 1922 η οδός Πατησίων υποδέχθηκε πρόσφυγες της Μικράς Ασίας. Στην αρχή παρατηρήθηκε οικονομική και κοινωνική κρίση, αλλά πολύ γρήγορα ξεκίνησε μια άνθηση σε όλους τους τομείς της οικονομίας και η όψη της Αθήνας άλλαξε ριζικά. Ειδικά η οδός Πατησίων από την αρχή της μέχρι την οδό Βερανζέρου γέμισε με ουζοποτεία μικρασιατικού τύπου, που σέρβιραν ούζο και μεζέδες, οι οποίοι αυξάνονταν και πλουτίζονταν ανάλογα με τον αριθμό των ούζων.[52]

Η οδός Πατησίων τη δεκαετία του 1920. Πηγή: Αθήνα: η πόλη-οι άνθρωποι-τα γεγονότα: από το Φωτογραφικό Αρχείο του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου 1859-1988 / κείμενα-επιμέλεια Ιφιγένεια Βογιατζή... [κ. ά.]. Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 2012. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Πατησίων και Ηπείρου το 1920. Πηγή: Κάποτε στην Αθήνα και την Αττική (FB)

Στο ύψος των Εξαρχείων και της πλατείας Βάθη λειτουργούσαν τα καλύτερα ιδιωτικά σχολεία της εποχής ενώ το 1923 χτίστηκε και η Λεόντειος Σχολή[53] λίγο μετά το τέρμα της Πατησίων, μετά την Αλυσίδα και στην αριστερή πλευρά της οδού Χαλκίδος.

Μαθητές του Εκπαιδευτηρίου Μελά που βρισκόταν στη Πατησίων. Πηγή: Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ (3E00.040)

Το 1925 στη συμβολή των οδών Πατησίων και Λασκαράτου οικοδομήθηκε πιθανώς η πρώτη πολυκατοικία της Αθήνας. Άνηκε σε έναν Κεφαλλονίτη εφοπλιστή που ονομαζόταν Γιαννουλάτος. Σήμερα το σπίτι κατοικείται από τον Κωνσταντίνο Δημητριάδη, ο οποίος μένει εκεί από τότε που γεννήθηκε, το 1954. Ο παππούς του, Κωνσταντίνος Δημητριάδης, έμπορος από την Κωνσταντινούπολη, αγόρασε αυτό το σπίτι, γύρω στο 1930, από τη σύζυγο του Γιαννουλάτου όταν εκείνος πέθανε. Είναι εκλεκτικιστικού στιλ, που ως βασικό χαρακτηριστικό είχε τη χρησιμοποίηση ποικιλίας στοιχείων διαφόρων εποχών και ρυθμών σε ένα ενιαίο κτίσμα. Οι τοίχοι του κτηρίου είναι από πέτρα, όχι από τούβλα, κι έχουν πάχος 70 εκατοστά. Επίσης, η αρχική μορφή του κτηρίου δεν ήταν όπως η σημερινή. Μπροστά στην Πατησίων υπήρχε ένας ψηλός μαντρότοιχος που δεν επέτρεπε στα αδιάκριτα μάτια να δουν προς τα μέσα, καθώς και μια μεγάλη σιδερένια πόρτα. Ακόμη, τα υπόγεια της αριστερής πλευράς ήταν καταστήματα και ο παππούς Δημητριάδης τα μετέτρεψε σε διαμερίσματα. Σήμερα μπροστά στην είσοδο υπάρχει ακόμα ο λασπωτήρας. «Αν ρωτήσεις δέκα ανθρώπους, οι εννιά δεν θα ξέρουν τι είναι», λέει ο Κ. Δημητριάδης. «Ούτε εγώ ήξερα. Είναι ένα μικρό σιδερένιο όρθιο πραγματάκι «για να σκουπίζεις τα παπούτσια σου από τις λάσπες, γιατί ο δρόμος τότε ήτανε χωματόδρομος».[54] Σήμερα τον κήπο που πλαισιώνει την αυλή του κτηρίου στολίζουν τριανταφυλλιές και βουκαμβίλιες, ενώ την άνοιξη τα μπαλκόνια είναι γεμάτα χρωματιστές φρέζες.

Η πολυκατοικία σήμερα. Πηγή: «Η ωραία των Αθηνών: η παλαιότερη πολυκατοικία της Αθήνας» / Τάκη Σκριβάνου. www.athensvoice.gr, 15.2.2022.

Ο λασπωτήρας. Πηγή: «Η ωραία των Αθηνών: η παλαιότερη πολυκατοικία της Αθήνας» / Τάκη Σκριβάνου. www.athensvoice.gr, 15.2.2022.

Τη δεκαετία του 1930 η Αθήνα ήταν μια αγνώριστη πόλη για τους παλιούς Αθηναίους. Η οδός Πατησίων ασφαλτοστρώθηκε και γέμισε με κτήρια, ασύμμετρα ορθογώνια και παραλληλεπίπεδα φτιαγμένα από μπετόν-αρμέ, φορμαρισμένα σε ψηλούς, μονοκόμματους συνοικισμούς πολυτελείας, με κυβικούς εξώστες και κομψές πέργκολες. Μπορεί να μην είχε την αρχοντική επιβλητικότητα, ούτε τη βαριά αίγλη των αρχοντικών της Βασιλίσσης Σοφίας μα θεωρείτο μοντέρνα και με το σύγχρονο γούστο της εξελιγμένης αισθητικής. Τις νύχτες ήταν πλημμυρισμένη απ’ τις πολύχρωμες, φωτεινές δέσμες επιγραφών. Δεν ήταν πια δρόμος περιπάτου. Οι πεζοί είχαν περιοριστεί στα πέτρινα περιθώρια των πεζοδρομίων και τα αυτοκίνητα είχαν καταλάβει το δρόμο.[55]

Ως τον πόλεμο τα συνεχόμενα ουζερί στην αρχή της οδού Πατησίων ήταν γεμάτα κόσμο, όπως συνέβαινε και τις δύο προηγούμενες δεκαετίες. Τα σούρουπα και τα βράδια εξακολουθούσαν να σερβίρουν στους στριμωγμένους γύρω από τα μαρμαροτραπέζια πελάτες τους εκλεκτό ούζο και μεζέδες.[56] Υπήρχαν επίσης πολλά θέατρα και κινηματογράφοι.

Μετά την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου ιταλοί υπήκοι αποχώρησαν από την Ελλάδα αφού πρώτα συγκεντρώθηκαν στο κτήριο της Casa d’ Italia επί της οδού Πατησίων 47. Το κτήριο αυτό χτίστηκε το 1900 περίπου, στέγασε το 1920 ιταλικό δημοτικό σχολείο και από το 1926 ως το 1943 στέγασε την Casa d’ Italia. Περιήλθε μετά τον πόλεμο στην ελληνική κυβέρνηση, για να επιστραφεί το 1954 στην Ιταλία και να γίνει η έδρα του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου. Αυτή τη λειτουργία διατηρεί και στις μέρες μας.[57]

Το 1945 εγκαταστάθηκε στην Πατησιών το θρυλικό Μινιόν. Σήμερα το τεράστιο κτήριο τελεί υπό ανακαίνιση.[58]

Το 1946, έπειτα από 100 χρόνια, η οδός Πατησίων επί δημαρχίας Ιω. Πιτσίκα μετονομάσθηκε σε 28^η Οκτωβρίου. Επίσημα η οδός ονομάζεται ακόμα έτσι, αλλά όλοι την αποκαλούν οδό Πατησίων.[59]

Το 1950 καταργήθηκε το τραμ και ξηλώθηκαν όλες οι γραμμές, ενώ ο δρόμος άρχισε να γεμίζει με θέατρα, κινηματογράφους και νυχτερινά κέντρα.[60]

Τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 η οδός Πατησίων έχασε τα περισσότερα νεοκλασικά κτήρια και γέμισε με πολυώροφες πολυκατοικίες που άλλαξαν την όψη, τη φυσιογνωμία και τις εμπορικές δραστηριότητες της περιοχής. Η Πατησίων έγινε ένας μεγάλος εμπορικός δρόμος που δεν θύμιζε σε τίποτα την προπολεμική της εικόνα. [61]

Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, τον Νοέμβριο του 1973 μετέτρεψαν την οδό Πατησίων σε πεδίο μάχης και την συνέδεσαν για πάντα με αυτό το γεγονός.

Το Πολυτεχνείο το 1899. Πηγή: Συλλογή καρτ ποστάλ. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ (CP.CPATH.CPATH1.165)

Ξεκινάμε λοιπόν από το Σύνταγμα με το τρόλεϊ με τον αριθμό 3. Διανύουμε τη Σταδίου και μπαίνουμε στην οδό Πατησίων. Στάσεις μας τα ξενοδοχεία της.

Πηγές

Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

Ταξείδια ανά την Ελλάδα: τόμος Α΄ / Γ.Π. Παρασκευόπουλος. Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου της Κορίννης, 1895.

Προφητικόν ημερολόγιον του βίσεκτου έτους 1876 υπό του διασήμου αστρονόμου Καζαμία: Έτος τριακοστόν όγδοον. Εν Αθήναις: Τύποις Ανδρέου Κορομηλά, 1875.

Ιστορία των Αθηνών κατά τον υπέρ ελευθερίας αγώνα: αρχομένη από της επαναστάσεως μέχρι της αποκαταστάσεως των πραγμάτων: διηρημένη μεν εις βιβλία τέσσαρα / συγγραφείσα δε υπό Διονυσίου Σουρμελή . 2η έκδ. Εν Αθήναις: Χ. Τεγόπουλος-Ν. Νίκας, 19;;.

Η Αθήνα που ζήσαμε (βιβλίο τρίτο) / Κώστα Δημητριάδη. Αθήναι: Μ.Ι. Σαλίβερος, 1950.

Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963.

Αθηναϊκά του πολέμου και της κατοχής: Ιδιωτικά βιώματα και μαρτυρίες / Γεράσιμος Σ. Λουκάτος. Αθήνα: Φιλιππότη , 1989

Ενθύμιον Αθηνών: Η Αθήνα, ο Πειραιάς και τα προάστια στις αρχές του αιώνα μας / Θανάσης Παπαϊωάννου. - 3η εκδ.- Αθήνα: Γνώση, 1997.

«Η οδός Πατησίων: Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 28.3.1999.

Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000.

Αθηναϊκές αναμνήσεις / Ισίδωρος Σαπήρας. Αθήνα: Φιλιππότης, 2001.

Οδωνυμικά των προαστείων της Αθήνας: Η σημασία των ονομάτων και το ιστορικό των οδών και πλατειών των αθηναϊκών προαστείων: Τόμος Β, Κ-Π / Μάρω Βουγιούκα, Βασίλης Μεγαρίδης. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Πολιτισμικός Οργανισμός, 2002.

Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 299.

Περιηγητές: Στη ρομαντική Αθήνα του 19ου αιώνα. [Αθήνα]: Χ.Κ. Τεγόπουλος Εκδόσεις, 2010.

Η παλιά Αθήνα ζει, γλεντά, γεύεται: κιμπάρικο ανάγνωσμα για μερακλήδες νοσταλγούς / Θωμάς Σιταράς. Αθήνα: Ωκεανίδα, 2011.

Αθήνα: η πόλη-οι άνθρωποι-τα γεγονότα: από το Φωτογραφικό Αρχείο του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου 1859-1988 / κείμενα-επιμέλεια Ιφιγένεια Βογιατζή... [κ. ά.]. Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 2012

Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του τύπου / Θανάσης Γιοχάλας, Ζωή Βαΐου. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2021.

Φήμη, 24.8.1838

Η Ταχύπτερος Φήμη, 1.1.1855.

Εφημερίς, 31.5.1874

Ραμπαγάς 1.2.1879, 3.5.1884.

Καιροί, 13.10.1884, 30.8.1891

Νέα Εφημερίς, 21.10.1891

Εφημερίς των Δημοπρασιών και των Πλειστηριασμών, 30.6.1939

Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

2E01.079: Γενικό Αρχείο 20^ός αι.

CP.CPATH.CPATH1.316: Συλλογή καρτ ποστάλ

3E00.040:

CP.CPATH.CPATH1.165: Συλλογή καρτ ποστάλ.

Άλλες πηγές

«Ο Γεώργιος Δροσίνης έζησε 27 χρόνια στην Πατησίων»/ Νίκος Βατόπουλος. Καθημερινή, 13.5.2019.

«Η ωραία των Αθηνών: η παλαιότερη πολυκατοικία της Αθήνας» / Τάκη Σκριβάνου. www.athensvoice.gr, 15.2.2022.

Βιβλιοθήκη της Βουλής.

Αρχείο ΗΣΠ

Παλιά Αθήνα (FB)

Κάποτε στην Αθήνα και την Αττική (FB)

Google earth

Wikipaedia

«Η παλιά Αθήνα». Lifo, 9.1.2014, 23.1.2014.

Πρακτορείον Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ

Τα Πατήσια Άνω Κάτω (εφημερίδα)

Μαριάνθη Μπέλλα (εκπαιδευτικός, blog Κριτική Παιδαγωγική criticeduc.blogspot.com.)

Σημειώσεις

[1] «Η οδός Πατησίων». Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 28.3.1999.

[2] Ιστορία των Αθηνών κατά τον υπέρ ελευθερίας αγώνα: αρχομένη από της επαναστάσεως μέχρι της αποκαταστάσεως των πραγμάτων: διηρημένη μεν εις βιβλία τέσσαρα / συγγραφείσα δε υπό Διονυσίου Σουρμελή . 2η έκδ. Εν Αθήναις: Χ. Τεγόπουλος-Ν. Νίκας, 19;;, σελ. 283.

[3] Οδωνυμικά των προαστείων της Αθήνας: Η σημασία των ονομάτων και το ιστορικό των οδών και πλατειών των αθηναϊκών προαστείων: Τόμος Β, Κ-Π / Μάρω Βουγιούκα, Βασίλης Μεγαρίδης. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Πολιτισμικός Οργανισμός, 2002, σελ. 491.

[4] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 304.

[5]«Η παλιά Αθήνα». Lifo, 9.1.2014, 23.1.2014.

[6] Η Αθήνα που ζήσαμε (βιβλίο τρίτο) / Κώστα Δημητριάδη. Αθήναι: Μ. Ι. Σαλίβερος, 1950, σελ. 62.

[7] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 14-15.

[8] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 15.

[9] «Η οδός Πατησίων». Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 28.3.1999.

[10] «Η οδός Πατησίων». Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 28.3.1999.

[11] «Η οδός Πατησίων». Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 28.3.1999.

[12] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 304.

[13] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 71.

[14] Η οδός Πατησίων». Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 28.3.1999.

[15] Η οδός Πατησίων». Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 28.3.1999.

[16] «Η παλιά Αθήνα». Lifo, 9.1.2014, 23.1.2014.

[17] Η Ταχύπτερος Φήμη, 1.1.1855.

[18] Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του τύπου / Θανάσης Γιοχάλας, Ζωή Βαΐου. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2021, σελ. 349.

[19] Περιηγητές: Στη ρομαντική Αθήνα του 19ου αιώνα. [Αθήνα]: Χ.Κ. Τεγόπουλος Εκδόσεις, 2010, σελ. 58.

[20] Η οδός Πατησίων: Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 28.3.1999.

[21] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 299.

[22] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 309-310.

[23] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 311-312.

[24] Γι’ αυτό και η περιοχή εκεί ονομάζεται Πολύγωνο.

[25] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 305.

[26] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 163.

[27] Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του Τύπου / Θανάσης Γιοχάλας, Ζωή Βαΐου. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2021, σελ. 363.

[28] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 306.

[29] Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του τύπου / Θανάσης Γιοχάλας, Ζωή Βαΐου. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2021, σελ. 352-353.

[30] Η Αθήνα τον 19ο αιώνα: εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του τύπου / Θανάσης Γιοχάλας, Ζωή Βαΐου. Αθήνα: Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2021, σελ. 354.

[31] Εφημερίς, 31.5.1874 Φήμη, 24.8.1838 Ραμπαγάς 1.2.1879 Καιροί, 30.8.1891 Νέα Εφημερίς, 21.10.1891

[32] Αθηναϊκές αναμνήσεις / Ισίδωρος Σαπήρας. Αθήνα: Φιλιππότης, 2001, σελ. 64.

[33] «Η παλιά Αθήνα». Lifo, 9.1.2014, 23.1.2014.

[34] Ενθύμιον Αθηνών: Η Αθήνα, ο Πειραιάς και τα προάστια στις αρχές του αιώνα μας / Θανάσης Παπαϊωάννου. - 3η εκδ.- Αθήνα: Γνώση, 1997, σελ. 281.

[35] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 306.

[36] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη . -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 313.

[37] Ραμπαγάς, 3.5.1884.

[38] Καιροί, 13.10.1884.

[39] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 95.

[40] Η οδός Πατησίων: Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 28.3.1999.

[41] Αθηναϊκές αναμνήσεις / Ισίδωρος Σαπήρας. Αθήνα: Φιλιππότης, 2001, σελ. 63.

[42] Wikipaedia

[43] Μαριάνθη Μπέλλα, εκπαιδευτικός, blog Κριτική Παιδαγωγική-criticeduc.blogspot.com.

[44]Ταξείδια ανά την Ελλάδα: τόμος Α΄ / Γ.Π. Παρασκευόπουλος. Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου της "Κορίννης, 1895.

[45] Η οδός Πατησίων: Καθημερινή/Επτά Ημέρες, 28.3.1999.

[46] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 313.

[47] Ενθύμιον Αθηνών: Η Αθήνα, ο Πειραιάς και τα προάστια στις αρχές του αιώνα μας / Θανάσης Παπαϊωάννου. - 3η εκδ.- Αθήνα: Γνώση, 1997, σελ. 286.

[48] Η παλιά Αθήνα ζει, γλεντά, γεύεται: κιμπάρικο ανάγνωσμα για μερακλήδες νοσταλγούς / Θωμάς Σιταράς. Αθήνα: Ωκεανίδα, 2011, σελ. 121.

[49] Αναφέρεται ότι η Τζούλια Κλωναρίδη ζούσε εκεί για μεγάλο διάστημα χωρίς ρεύμα και είχε για συντροφιά της πολλά σκυλιά.

[50] Ο Δροσίνης έμενε σε αυτό το τριώροφο αρχοντικό της σημερινής οδού Πεσμαζόγλου από πέντε ετών και στον κήπο αυτού του σπιτιού λέγεται ότι εμπνεύστηκε την «Ανθισμένη Αμυγδαλιά».

[51] «Ο Γεώργιος Δροσίνης έζησε 27 χρόνια στην Πατησίων»/ Νίκος Βατόπουλος. Καθημερινή, 13.5.2019.

[52] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 305-306.

[53] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 313.

[54] «Η ωραία των Αθηνών: η παλαιότερη πολυκατοικία της Αθήνας» / Τάκη Σκριβάνου. www.athensvoice.gr, 15.2.2022.

[55] «Η παλιά Αθήνα». Lifo, 9.1.2014, 23.1.2014.

[56] Αθηναϊκά του πολέμου και της κατοχής: Ιδιωτικά βιώματα και μαρτυρίες / Γεράσιμος Σ. Λουκάτος. Αθήνα: Φιλιππότης, 1989, σελ. 20.

[57]Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρης. -5η έκδ.- Αθήνα: Μέλισσα, 2005, σελ. 300.

[58] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 307.

[59] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 304.

[60] [60] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 314.

[61] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 307.

Back