Ομόνοια (πλατεία)

Πριν το 1830 η σημερινή πλατεία Ομονοίας ήταν απλά μια ερημική περιοχή. Το πρώτο της όνομα, έστω και ανεπίσημα, ήταν πλατεία Τζηρίτη[1]  γιατί κοντά στην συμβολή των οδών Ευπόλιδος και Απελλού υπήρχε η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου του Τζηρίτη[2].

Στο πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας, οι αρχιτέκτονες Σταμάτης Κλεάνθης και Έντουαρντ Σάουμπερτ, σε αυτήν την περιοχή, τη γεμάτη με αμπέλια και συκές, τη «Βορεία Άκρα», όπως πρόχειρα την ονόμασαν, τοποθετούν τα βασιλικά ανάκτορα και μπροστά μια μεγάλη τετράγωνη πλατεία που ονομάζεται Ανακτόρων[3]. Τον Μάρτιο του 1834 ο ‘Οθωνας θεμελίωσε με κάθε επισημότητα το κτήριο των Ανακτόρων στην πλατεία, αλλά αργότερα τα σχέδια άλλαξαν και τα ανάκτορα αποφασίστηκε να γίνουν στο Σύνταγμα. Η πλατεία Ανακτόρων μετονομάστηκε σε πλατεία Όθωνος, αλλά δεν κατασκευάστηκε ποτέ. Η περιοχή καθιερώθηκε ως το τέρμα του εξοχικού περιπάτου των Αθηναίων, ενώ αποτελούσε το βορειότερο σημείο της πόλης[4].

Με την προοπτική της ανέγερσης των ανακτόρων, εύποροι Αθηναίοι και ομογενείς, κυρίως Φαναριώτες, έσπευσαν να εγκατασταθούν στην περιοχή. Ένας από τους πρώτους οικοπεδούχους αλλά και οικιστές της πλατείας ήταν ο αρχιτέκτονας Λύσανδρος Καυταντζόλου, ο οποίος έχτισε την κατοικία του στη συμβολή της πλατείας με την Αγ. Κωνσταντίνου 2[5]. Στην απέναντι πλευρά (πλατεία Ομονοίας 17 και Σταδίου) βρισκόταν το σπίτι του ευεργέτη Αξιωματικού του Πυροβολικού Πέτρου Σαρόγλου (1865-1920) ο οποίος, σύμφωνα με τη διαθήκη του, είχε ορίσει να εγκατασταθεί στην οικία του η «Λέσχη Αξιωματικών Ξηράς και Θαλάσσης», βασικός κληρονόμος της περιουσίας του. Αυτό όμως, λόγω χώρου, δεν ήταν δυνατόν, και έτσι η Λέσχη Αξιωματικών στεγάστηκε σε κτήριο επί της Βασιλίσσης Σοφίας και Ρηγίλλης[6] [7].

Την περιοχή της πλατείας Ομονοίας είχε επιλέξει για να κτίσει την κατοικία της και η αρχοντική οικογένεια Σκουζέ. Στην θέση της σήμερα, υπάρχει ένα πολυώροφο, λευκό κτήριο (Δώρου 6).

Το 1874 η οικογένεια Σκουζέ νοικιάζει την κατοικία της. Πηγή: Αλήθεια, 30.5.1874.

Την άνοιξη του 1835 στήνεται πάνω στην αδιαμόρφωτη πλατεία το πρώτο θέατρο της Αθήνας: το σανιδόπηκτο Θέατρο Σκοντζοπούλου, το οποίο λειτούργησε μέχρι και το καλοκαίρι του 1836[8]. Στη συνέχεια αποφασίστηκε η ανέγερση του Ναού του Σωτήρος, προκειμένου το έθνος να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του για την απελευθέρωση. Ο έρανος δεν απέδωσε τα αναμενόμενα και το ποσό που συγκεντρώθηκε διατέθηκε για την ανέγερση του ναού της Μητροπόλεως.

Ο χώρος άρχισε να διαμορφώνεται σε πλατεία το 1846. Τότε έγινε για πρώτη φορά κυκλική και το 1850 καθορίστηκε το σχήμα της σε τετράγωνο καθώς και τα όρια της στις σημερινές διαστάσεις της. Η πλατεία θεωρείτο ακόμα μια περιοχή στις παρυφές της πρωτεύουσας, όμως τα καφενεία πλήθαιναν, σημάδι ότι σιγά σιγά ενσωματωνόταν στην αθηναϊκή ζωή[9] [10].

Το καφενείο «Σολώνειο» λειτούργησε στην Ομόνοια το 1849 και θεωρείται το πιο παλιό, ενώ η θέση που βρισκόταν δεν έχει εξακριβωθεί. Στο καφενείο «των Γερόντων» ή των «Ευ Φρονούντων», συγκεντρώνονταν οι συνταξιούχοι υπάλληλοι και απόστρατοι στρατιωτικοί. Αυτό βρισκόταν στο ισόγειο της έπαυλης Καυταντζόγλου. Στο καφενείο αυτό γεννήθηκε το προσωνύμιο «ψαροκώσταινα», που αποδίδεται στη χώρα μας και οφείλεται σε μια φτωχή αλλά περήφανη ξερακιανή γριά χήρα, την Κώσταινα, που γύριζε στα μεγάλα κέντρα της Αθήνας και έκανε θελήματα για να ζει[11].

Ως το 1857 η πλατεία περιτριγυριζόταν ακόμα από μερικές μάνδρες μέσα στις οποίες ήταν εγκατεστημένα βουστάσια και κατσικάδικα, ενώ από το μέσο της περνούσε η ρεματιά της Σταδίου. Οι γύρω δρόμοι, εκτός από την Πειραιώς, ήταν ασχημάτιστοι και σε φυσική κατάσταση. Στην 3ης Σεπτεμβρίου τα κάρα της δημαρχίας έριχναν τα σκουπίδια μέσα στη ρεματιά. Τα νερά της βροχής που κατέβαιναν από τη ρεματιά, παρέσερναν ένα μέρος από τον σκουπιδώνα της Αθήνας και γέμιζαν την περιοχή με άσχημες αναθυμιάσεις.

Το 1857 ισοπεδώνεται ο ανώμαλος χώρος της πλατείας, αλλά δεν σκεπάζεται η ρεματιά που διέρχεται από το μέσο. Η ρεματιά κλείστηκε περίπου δύο χρόνια αργότερα, όταν κλεινόταν όλο το ρέμα της Σταδίου και γίνονταν και οι απαραίτητοι εκβραχισμοί για την διάνοιξη της οδού Πανεπιστημίου. Το 1860 περίπου η πλατεία Ομονοίας δεντροφυτεύτηκε και τοποθετήθηκαν φανάρια γκαζιού. Από τότε η πλατεία αρχίζει να γίνεται κοσμική και να συγκεντρώνει τους Αθηναίους.

Ο χώρος που διαμορφώθηκε η πλατεία Ομονοίας. Μετά το 1859. Πηγή: BNF (Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας)

Εκεί, στην πλατεία Όθωνα το 1862, συγκεντρώθηκαν και έδωσαν όρκο «ομόνοιας» οι αρχηγοί των δύο αντιμαχόμενων πολιτικών παρατάξεων, των Πεδινών και των Ορεινών, που η αντιπαράθεσή τους είχε προκαλέσει αιματηρές ταραχές στη χώρα. Για να θυμίζει τη συμφιλίωση αυτή η πλατεία ονομάστηκε Ομόνοια. Έτσι το αποσήμερο της 14^ης Οκτωβρίου του 1862 πλήθος Αθηναίων συγκεντρώθηκε στην πλατεία για να γιορτάσει την έξωση του Όθωνα. Μετά τη δοξολογία ο πρόεδρος της προσωρινής κυβέρνησης, Δημήτριος Βούλγαρης, μεταξύ άλλων είπε «Ας ορκισθώμεν επί της Πλατείας ταύτης, της λαβούσης ήδη το ωραίον της Ομονοίας όνομα, και ας είπη έκαστος εξ ημών: Ορκίζομαι πίστιν εις την πατρίδα και υπακοήν εις τας εθνικάς αποφάσεις»[12]. Ακολούθησαν τα Ιουνιανά του 1863 και η πλατεία μετατράπηκε πάλι σε πεδίο μάχης.

Το 1870 γίνεται πραγματική οικοδομική έκρηξη στην Ομόνοια, καθώς αρχίζουν να φτιάχνονται νέα κτήρια, πραγματικά στολίδια. Τότε φτιάχτηκε και η μαρμάρινη εξέδρα μέσα στην πλατεία για να παίζει  κάθε Κυριακή μουσική η στρατιωτική μπάντα. Η πλατεία δεντροφυτεύτηκε με φοινικιές και απέκτησε παγκάκια[13].

Γράφει ο Καζαμίας του Κορομηλά το 1872:

«Τον χειμώνα καθ’ εκάστην Πέμπτην και Κυριακήν παιανίζει στρατιωτική μουσική το απόγευμα. Το δε θέρος Πέμπτην και Κυριακήν το εσπέρας»[14].

Η μαρμάρινη εξέδρα στη μέση και τα παγκάκια. Πηγή: I love Athens (FB).

Το 1877 η πλατεία φωτίστηκε με λάμπες φωταερίου και από το 1880 άρχισε να γίνεται σημαντικός συγκοινωνιακός κόμβος. Τότε έγινε αφετηρία του ιππήλατου τροχιόδρομου και χώρος στάθμευσης για τα μεταφορικά μέσα της εποχής, δηλαδή τα μόνιππα και τα βιζαβί.

Λίγα χρόνια αργότερα στον Καζαμία του 1882 βρίσκουμε αυτή την περιγραφή:

«Περατούται η οδός Πειραιώς επί της πλατείας Ομονοίας εχούσης μήκος 115 μέτρα και πλάτος 110 ή επιφάνειαν 12650 τ.μ. της δεντροφύτου και ταύτης φοιτά μουσικού  οκρίβαντος, εφ ου παιανίζουσιν αι μουσικαί κατά Τρίτην και Κυριακήν […]. Παραπλεύρως κείνται τα Χαυτεία ή δεκατέσσερα εν μικρά σποραδική εκτάσει καφενεία και ζαχαροπλαστεία, τα οποία είναι και τα άριστα των Αθηνών. Το καφενείον αι Αθήναι μετά εστιατορίου και το του Ζούνη είναι τα πολυτελέστερα της πόλεως. Το ζαχαροπλαστείον του Σόλωνος και του Παρθενώνος είναι επίσης τα κάλλιστα […]»[15].

Τα καφενεία είχαν κυρίαρχη παρουσία πάνω και γύρω από την πλατεία Ομονοίας. Υπήρξαν χώροι πολιτικών και κοινωνικών ζυμώσεων, αντιπαραθέσεων, φιλολογικών συζητήσεων, κοινωνικών συναντήσεων και συναναστροφών. Πολλά απ' αυτά έμειναν γνωστά για το στιλ και την πολυτελή επίπλωσή τους που θύμιζαν καφέ της Βιέννης ή του Παρισιού.

Εκτός λοιπόν από το «Σολώνειον», «των Γερόντων» και το «Παρθενών», δύο καφενεία, το «Γορτυνία» δίπλα ακριβώς στο θέατρο Κοτοπούλη και το «Στέμμα» ακριβώς απέναντι, ήταν αγαπημένα στέκια ηθοποιών. Τα πολυτελή αντικριστά καφενεία - ζυθοπωλεία, το καφενείο «Χαραμή» αργότερα «Καπερώνη -Ζαχαράτου»[16] και το «Χρυσόν Ποτήριον» του Βασ. Ζούνη, στην απέναντι γωνία[17], το οποίο αργότερα διαδέχθηκε το καφενείο «Ζαχαράτου», αποτέλεσαν τα πρώτα αθηναϊκά Δαρδανέλλια, απ' όπου κανένας περαστικός δεν γλίτωνε από τα εξονυχιστικά βλέμματα ή τα κουτσομπολιά των κοσμικών θαμώνων. Ακόμη ένα καφενείο που άφησε εποχή στην πλατεία Ομονοίας ήταν το πολυτελές καφενείο-ζυθοπωλείο «ΗΒΗ»[18], «το τέλειον εκ των τελείων» όπως το χαρακτηρίζει ο Σουρής. Τέλος το πολυτελές καφενείο «Νέον» λειτούργησε γύρω στο 1890 και μέχρι πρόσφατα στο ίδιο κτήριο που λειτουργεί σήμερα κατάστημα της αλυσίδας φούρνων Βενέτης[19].

Συνήθως τα καφενεία έμεναν ανοιχτά μέχρι τα ξημερώματα. Και όταν κάποια στιγμή[20] απαγορεύτηκε η λειτουργία τους μετά τη μία το βράδυ, οι ιδιοκτήτες έκαναν απεργία και τελικά η απόφαση δεν ίσχυσε ποτέ.

Το ζυθοπωλείο Ζαχαράτου και το καφενείο Καπερώνη-Ζαχαράτου. Πηγή: Συλλογή καρτ ποστάλ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, CP.CPS.CPSPAL2.313)

Το καφενείο «Νέον» το 1896. Πηγή:  Οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αθήνα 1896-1906 / Βασίλης Καρδάσης. Αθήνα: Έφεσος, 2002. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Το 1895 η γραμμή του τρένου Αθηνών - Πειραιά επεκτείνεται μέχρι την Ομόνοια και στη γωνία Αθηνάς και Λυκούργου αρχίζει να λειτουργεί ο πρώτος σταθμός. Σχεδόν την ίδια εποχή εμφανίζεται το «Θηρίο», ο ατμοκίνητος σιδηρόδρομος της Αττικής, που κάλυπτε την γραμμή Αθήνα - Λαύριο, με διακλάδωση προς Μαρούσι και Κηφισιά και ξεκινούσε τα δρομολόγιά του από τη γειτονική πλατεία Λαυρίου.

Οι εργασίες για την επέκταση της γραμμής του τρένου Αθηνών-Πειραιά. Γενικό Αρχείο 19^ος (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, L005.003)

Ο G. Deschamps γράφει το 1890: «Η πλατεία Ομονοίας είναι μια έρημος φυτεμένη με ισχνά και αναιμικά δέντρα {…]».[21] Όμως, στα τέλη του 19^ου αιώνα ψηλοί φοίνικες,  αλλά κυρίως πεύκα και κυπαρίσσια έκαναν σκιά γύρω από το καγκελωτό κιόσκι στο κέντρο της πλατείας. Η κατάφυτη πλατεία διέθετε ωραίους φανοστάτες και ξύλινους πάγκους, ενώ ένα χαμηλό κιγκλίδωμα χώριζε τον κήπο από τα πεζοδρόμιά της. Την ίδια περίοδο μεταφέρθηκε από το Μοναστηράκι στην Ομόνοια και η πιάτσα με τους μουστακοφόρους αμαξάδες. Ο Γιώργης Βισδάκης[22], που γνώρισε την Ομόνοια χέρσο χωράφι, υποστηρίζει ότι όντως εκείνη την περίοδο η πλατεία ήταν γεμάτη πεύκα και κυπαρίσσια: «Κάτω από τα πεύκα υπήρχαν τραπεζάκια και εκεί τα απογεύματα πίναμε το ουζάκι μας, που μας σερβίριζε ο κυρ Τσόχας με τις κατάλευκες φουστανέλλες του».[23]

Η κατάφυτη πλατεία Ομονοίας. Πηγή: Συλλογή καρτ ποστάλ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, CP.CPATH.CPATH1.222)

Οι αμαξάδες γύρω από την πλατεία Ομονοίας. Πηγή: Συλλογή καρτ ποστάλ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, CP.CPATH.CPATH1.221)

Οι Αθηναίοι μαζεύονταν στην πλατεία και κατέκλυζαν τα καφενεία, τα γαλακτοπωλεία, τα ζαχαροπλαστεία και τις μπυραρίες, που είχαν ανοίξει στα ισόγεια των ωραίων κτηρίων που την περιτριγύριζαν. Άκουγαν την στρατιωτική μπάντα, αλλά οι Αθηναίοι εκτός από μουσικόφιλοι ήταν και θεατρόφιλοι και γέμιζαν ασφυκτικά τις θεατρικές σκηνές της περιοχής. Η καλλιτεχνική κίνηση της πρωτεύουσας συνδέθηκε στενά με την Ομόνοια καθώς γύρω της υπήρχαν πολλά γνωστά θέατρα. Χτίστηκε πολύ κοντά το Θέατρο Ευτέρπη καθώς και μερικά καλοκαιρινά θεατράκια. Ένα από τα πιο γνωστά θέατρα, το Θέατρο Ομόνοιας[24], που λειτούργησε το 1887 και αποτελεί πρόδρομο της Νέας Σκηνής του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου και του θεάτρου Κοτοπούλη, έζησε μεγάλες στιγμές δόξας με πετυχημένες παραστάσεις που άφησαν εποχή, όπως η τραγωδία «Φαύστα» ή το κωμειδύλλιο «Η Τύχη της Μαρούλας»[25] [26].

Ήδη το κέντρο της πόλης είχε μετακινηθεί προς το Σύνταγμα, αλλά τα μεγάλα ξενοδοχεία, τα ωραία καφενεία, τα φημισμένα εστιατόρια, τα θέατρα διατηρούσαν την κίνηση και τη ζωηράδα της πλατείας Ομονοίας. Στην «[…] Ομόνοια βλέπεις κόσμον αεννάως σπεύδοντα, πολυάσχολον, πολυπράγμονα. Η πλατεία Συντάγματος είναι πλατεία τέρψεως, περιπάτου. Αυτή είναι η διαφορά των δύο πλατειών»[27].

Άλλο ένα χαρακτηριστικό της πλατείας Ομονοίας ήταν οι λούστροι. Ήταν νεαροί, με καταγωγή κυρίως από τη Μεγαλόπολη που με τα κασελάκια τους στη γραμμή, εξυπηρετούσαν πρόθυμα τους βιαστικούς διαβάτες. Δεν γυάλιζαν μόνο τα σκονισμένα τους παπούτσια αλλά μετέφεραν κρυφά, γράμματα ή ραβασάκια ερωτευμένων στην αγαπημένη τους. Από εκεί βγήκε και η παροιμιώδης έκφραση «το πάει το γράμμα».

Λούστροι και πελάτες στην πλατεία Ομονοίας. Λεπτομέρεια από καρτ ποστάλ. Πηγή: Συλλογή καρτ ποστάλ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, CP.CPS.CPSPAL2.035)

Η πλατεία Ομόνοιας το 1896. Πηγή: Αθηναϊκός Αστήρ, αρ.1 (Μάρτιος 1896). Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Το 1900 σύριζα στα πεζοδρόμια της πλατείας στρώθηκαν οι γραμμές του τραμ[28]. Γράφει ο Κώστας Καιροφύλλας: «[…] ένα γέρικο σαραβαλιασμένο τραμ ανοικτό, συρόμενον από δύο ακόμη πλέον γέρικα κοκκαλιάρικα άλογα, ανελάμβανεν φιλοτιμως την φροντίδα να μεταφέρει τους ταξιδιώτας από την Ομόνοιαν εις το Ζάππειον και τανάπαλιν».[29]

Το ιππήλατο τραμ διασχίζει την στολισμένη πλατεία Ομονοίας το 1905 για την υποδοχή της βασίλισσας της Αγγλίας, Αλεξάνδρας. Πηγή: Αρχείο Νικολάου Μακκά (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, L142.110)

Το 1901 η Αθήνα χωρίστηκε σε 70 τμήματα και για το κάθε τμήμα αγοράστηκε ένα κάρο για το μάζεμα των σκουπιδιών. Κατασκευάστηκαν επίσης ουρητήρια στις πιο κεντρικές πλατείες. Στην πλατεία Ομονοίας ήταν υπόγειο[30].

Το 1904 περίπου, η Ομόνοια ηλεκτροφωτίστηκε μαζί με την πλατεία Συντάγματος, ενώ το 1911 αποφασίστηκε ο ηλεκτροφωτισμός όλης της Αθήνας. Οι φοίνικες παραμένουν, τα πεύκα και τα κυπαρίσσια κόβονται και τα αντικαθιστά γκαζόν[31].

Το 1906 ο δρόμος της πλατείας ασφαλτοστρώθηκε κι ενώ τη μέρα συγκέντρωνε τους επαρχιώτες που είχαν εκεί τα στέκια τους, τη νύχτα, αφού έκλειναν τα καφωδεία δηλαδή τα καφέ σαντάν, μάζευε όλους τους ξενύχτηδες[32].

Το 1908 τα ηλεκτροκίνητα τραμ «νίκησαν» τα άλογα των ιπποτροχιόδρομων και η αφετηρία τους τοποθετήθηκε στην Ομόνοια[33].

Το 1912 ξεκινά μία καινούργια περίοδος για το θέατρο Ομόνοιας, το οποίο περνάει στα χέρια της ταλαντούχας ηθοποιού και θιασάρχη Μαρίκας Κοτοπούλη και παίρνει το όνομά της. Μέχρι το 1936[34], που το θέατρο σταμάτησε να λειτουργεί, η φήμη του ξεπέρασε τα στενά όρια της Αθήνας και οι παραστάσεις που ανέβηκαν με πρωταγωνιστές αρκετούς από τους πιο σημαντικούς έλληνες ηθοποιούς της εποχής γνώρισαν πρωτοφανή επιτυχία για τα θεατρικά χρονικά. Ενώ τα μεγάλα ξενοδοχεία που είχαν χτιστεί γύρω από την πλατεία τις προηγούμενες δεκαετίες, στις αρχές του 20^ού αιώνα είχαν εξελιχθεί στο επίκεντρο των πιο ισχυρών φιλολογικών ρευμάτων της Αθήνας[35].

Το αρχικό κτήριο που στέγασε το θέατρο Ομόνοια, αργότερα Κοτοπούλη. Πηγή: Παλιά Αθήνα (FB)

Στις 5 Μαρτίου του 1913 ο βασιλιάς Γεώργιος δολοφονείται και την επόμενη μέρα η σωρός του περνά από την πλατεία. Εννέα μήνες αργότερα, μαζί με όλο τον Ελληνισμό, η πλατεία σημαιοστολισμένη υποδέχεται τους νικητές των Βαλκανικών πολέμων.

Στα 1920 στα καφενεία της πλατείας Ομονοίας οι θαμώνες έπαιζαν επιτραπέζια παιχνίδια, χαρτιά, τάβλι, ντόμινο, πρέφα, σκαμπίλι. Τα καφενεία είχαν γίνει στέκια της λαϊκής τάξης και ήταν θορυβώδη και πάντα γεμάτα κόσμο. Ήταν η αρχή της εποχής όπου στο Σύνταγμα παίρνονταν οι αποφάσεις και στην Ομόνοια γίνονταν οι διαμαρτυρίες, ενώ τη νύχτα όλο το συνονθύλευμα των ανθρώπων μαζευόταν εκεί[36].

Το 1927 κόπηκαν οι φοίνικες και έφυγε το γκαζόν για να κατασκευαστεί ο υπόγειος σταθμός του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου, τα εγκαίνια του οποίου έγιναν το 1930 από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Από τότε και μετά η πλατεία άρχισε να αποκτά περισσότερο εμπορικό χαρακτήρα και να αποτελεί το πιο αναγνωρίσιμο σημείο για τους κατοίκους της επαρχίας που επισκέπτονταν την Αθήνα.

Οι κομμένοι φοίνικες το 1927. Πηγή: φωτογράφος Δημήτρης Γιάγκολος, Η Αθήνα μέσα από τον 19^ο αιώνα.

Τέσσερα χρόνια αργότερα, οκτώ ψηλές κολόνες έχουν κατασκευαστεί περιμετρικά της πλατείας και εξυπηρετούν τον εξαερισμό του σταθμού. Στις κολόνες αυτές στήθηκαν τα αγάλματα οκτώ[37] μουσών. Κάθε μούσα δημιουργήθηκε από ένα ζευγάρι γλυπτών[38] και στη βάση τους στεγάστηκαν περίπτερα[39]. Στο αρχείο του Θωμά Θωμόπουλου[40] εντοπίστηκε το ιδιωτικό συμφωνητικό ανάμεσα στο Σωματείο Ελλήνων Γλυπτών και του Δήμου Αθηναίων για την ανάθεση της κατασκευής των αγαλμάτων και το πρωτόκολλο παραλαβής 6 προπλασμάτων από τα 8.

Το ιδιωτικό συμφωνητικό. Αρχείο Θωμά Θωμόπουλου, υποφάκελος 1.2, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Το πρωτόκολλο παραλαβής. Αρχείο Θωμά Θωμόπουλου, υποφάκελος 1.3, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Οι περισσότεροι αθηναιογράφοι αναφέρουν ότι δεν συμπάθησε ποτέ κανείς τις μούσες και ότι οι Αθηναίοι υποστήριζαν πως η πλατεία έμοιαζε με τούρτα[41]. Στις διαδηλώσεις εναντίον του Μεταξά τον Αύγουστο του 1936, μία από τις μούσες έπεσε και τραυμάτισε ανθρώπους. Τότε, οριστικοποιήθηκε η απόφαση για την απόσυρσή τους και ταυτόχρονα διαμορφώθηκε ολόκληρη η επιφάνεια της πλατείας. Στο κέντρο φτιάχτηκε η είσοδος-έξοδος του σταθμού και εκατέρωθεν έφτιαξαν μικρά κτιστά ανθοπωλεία[42].[43]

Οι κολόνες με τις 8 μούσες και τα περίπτερα στη βάση τους. Πηγή: Συλλογή καρτ ποστάλ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, CP.CPATH.CPATH1.214)

Η είσοδος-έξοδος του σταθμού στο κέντρο της πλατείας. Πηγή: Παλιά Αθήνα.

«Είχαμε πιάσει δωμάτιο σ’ ένα αξιοθρήνητο ξενοδοχείο, κοντά στην πλατεία Ομονοίας […]. Το αφεντικό είχε επιτρέψει στο Μποστ να κοιμάται στην ταράτσα. Τα κομψά γαλλικά εστιατόρια δεν ήταν για τη τσέπη μας και τρώγαμε πολύ άσχημα στις ταβέρνες της πλατείας Ομονοίας, όπου ο κατάλογος έγραφε στα γαλλικά: indestins de mouton a la broache»[44], έγραφε η Σιμόν Ντε Μπωβουάρ το 1937, όταν επισκέφτηκε με την σύζυγό της[45] την Αθήνα.

Το 1938, η πρώτη ανέγερση πολυόροφου κτηρίου στην Ομόνοια είναι γεγονός. Μέχρι τότε όλα τα κτήρια της πλατείας είχαν το πολύ τρεις ορόφους, ενώ ένα χρόνο αργότερα χτίζεται και δεύτερο μεγάλο κτήριο στο σημείο που στεγαζόταν το φαρμακείο Μπακάκος. Αυτήν τη περίοδο στα παρτέρια των λουλουδιών, που υπήρχαν στην Ομόνοια, φυτεύτηκαν πατάτες για να παρακινηθούν οι Έλληνες σε οικιακές καλλιέργειες εν όψει του επερχόμενου Β΄ παγκοσμίου πολέμου[46].

Στις 28 Οκτωβρίου 1940, το μεγάλο ΟΧΙ ακούγεται από τους χιλιάδες ανώνυμους Έλληνες, που συγκεντρώθηκαν μέσα σε ενθουσιώδες κλίμα και πλημμύρισαν την πλατεία Ομονοίας, μόλις ήχησαν οι σειρήνες.

Την Πέμπτη 12 Οκτωβρίου του 1944 οι τελευταίοι Γερμανοί εγκαταλείπουν την Αθήνα περνώντας από την Ομόνοια. Η πλατεία γεμίζει γαλανόλευκες σημαίες και χιλιάδες κόσμο. Οι εξώστες των ξενοδοχείων της πλατείας είναι γεμάτοι και οι αντιστασιακές οργανώσεις παρελαύνουν. Όχι, όμως ενωμένες. Δύο μήνες αργότερα αρχίζουν τα Δεκεμβριανά και η Ομόνοια γίνεται το σύνορο με τεράστιες συνέπειες. Πολλά κτήρια καταστρέφονται και η πλατεία γεμίζει οδοφράγματα.

Πολλές αντιστασιακές οργανώσεις έκρυβαν τον οπλισμό τους σε ξενοδοχεία. Πηγή: Καθημερινά Νέα, 22.4.1944 (αρ.53). Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Η μεταπολεμική Αθήνα αρχίζει να αποκτά όψη μεγαλούπολης. Η πλατεία Ομονοίας χάνει την κοσμοπολίτικη φυσιογνωμία της και μετατρέπεται σε εμπορικό και συγκοινωνιακό κόμβο καθώς επίσης και σε χώρο πολιτικών και προεκλογικών συναθροίσεων. Ωστόσο παραμένει ζωηρή. «Τι ρυθμός και ζωή και κοσμοσυρροή/μέρα νύχτα και ως το πρωί», τραγουδά η Ρένα Βλαχοπούλου, δίνοντας μία εικόνα της πλατείας την δεκαετία του 1950.

Ωστόσο είναι η αρχή της περιόδου που πολλά νεοκλασικά κτήρια γκρεμίζονται και στη θέση τους χτίζονται μοντέρνα. Το 1953 η αντιπαροχή και ο γερανός εισβάλλουν στην πλατεία Ομονοίας. Η ιδέα που επικρατεί είναι να δοθεί χώρος στο ιδιωτικό αυτοκίνητο και σιγά σιγά τα κτήρια της πλατείας γκρεμίζονται το ένα μετά το άλλο. Την ίδια χρονιά από την πλατεία φεύγουν και τα ανθοπωλεία εξαιτίας της εκσκαφής ώστε να δημιουργηθούν κυλιόμενες σκάλες. Οι εργασίες κράτησαν τέσσερα χρόνια, αλλά οι σκάλες δεν λειτούργησαν ποτέ. Στο μεταξύ στο υπόγειο της πλατείας άρχισε να λειτουργεί μια δεύτερη πλατεία.

Το 1957 ο Γιώργης Βισδάκης λέει στον Ιω. Βουτσινά: «Η Ομόνοια, φίλε μου, είναι μια πλατεία ιστορική και ταλαιπωρημένη. Κάθε λίγο και λιγάκι αλλάζει μορφή. Έζησα κοντά της έξι ολόκληρες δεκαετηρίδες και δεν θα είναι υπερβολή αν σας πω, πως την είδα έξι φορές με νέα εμφάνιση, σαν κοκέτα γυναίκα, που δεν μένει ευχαριστημένη ποτέ με ό,τι φορά. Αυτή την εντύπωση μου έδινε πάντα η αγαπημένη πλατεία. Τί τα θες όμως, εγώ σαν… παλιός που είμαι μ’ αρέσουν τα περασμένα και πάντα τη φέρνω στη θύμηση, έτσι όπως ήταν πριν τα 1900 […]».[47]

Το 1958 διεξάγεται διαγωνισμός για την ανάπλαση της πλατείας, τον οποίο κερδίζουν ο γλύπτης Γιώργος Ζογγολόπουλος και ο αρχιτέκτονας Κώστας Μπίτσιος. Η πλατεία αναδιαμορφώνεται και το 1959 αποκτά τα «σιντριβάνια της Ομόνοιας», τα οποία γίνονται τοπόσημο της πόλης και όπου οι οπαδοί καθιέρωσαν τις βουτιές τους ύστερα από νίκες των ομάδων τους. Τμήμα του σιντριβανιού και του οδοστρώματος βοτσαλοστρώθηκε με λευκά και πράσινα βότσαλα, γεγονός που προκάλεσε αρνητικά σχόλια. Μεγάλωσαν αισθητά τα πεζοδρόμια και ο κυκλικός δρόμος. Στο υπόγειο έγιναν καταστήματα με εισόδους από τα πεζοδρόμια με σταθερές κυλιόμενες σκάλες. Εκείνα τα χρόνια, η πλατεία αποτελεί τον κατ’ εξοχήν τόπο συνάντησης επαρχιωτών που φτάνοντας στην πρωτεύουσα έδιναν ραντεβού στη γωνία του φαρμακείου Μπακάκου[48].

Τα σιντριβάνια της Ομόνοιας. Πηγή: Η Αθήνα από τον 19^ο αιώνα.

Το 1963 πραγματοποιηθήκε νέα ανάπλαση της πλατείας.[1]

Το 1988 μέσα στο σιντριβάνι τοποθετήθηκε ο Δρομέας του γλύπτη Κώστα Βαρώτσου και παρέμεινε ως το 1993, όταν δηλαδή ξεκίνησαν οι εργασίες για το μετρό[49].

Το 1992 η πλατεία χάνει οριστικά το πράσινο αλλά και το κυκλικό της σχήμα. Γίνεται παραλληλόγραμμη, οι κυκλοφοριακές συνθήκες αλλάζουν και αποκαθίστανται οι όψεις των κτηρίων που την περιβάλλουν. Στη νέα πλατεία τοποθετείται το γλυπτό του Γιώργου Ζογγολόπουλου, ο «Πεντάκυκλος». Την 1^η Οκτωβρίου του 1992 ο ακαδημαϊκός και συγγραφέας Σόλων Κυδωνιάτης, σε συνέντευξή του στην εφημερίδα ΕΞΠΡΕΣ προτείνει να αναζητηθούν εθνικοί ευεργέτες, όχι για να κτίσουν, όπως παλιότερα, πανέμορφες οικοδομές, αλλά για να γκρεμίσουν[50].

Στη συνέχεια η πλατεία Ομονοίας υπέστη διάφορες μεταμορφώσεις. Στην ουσία έχει χάσει τον χαρακτήρα της πλατείας και λειτουργεί κυρίως ως οδικός κόμβος. Μετά την τελευταία αναμόρφωση, τον Μάιο του 2020, η πλατεία Ομονοίας απέκτησε πάλι σιντριβάνι, ενώ τραπεζοκαθίσματα καταστημάτων έχουν κάνει δειλά την εμφάνισή τους.

Η Ομόνοια σήμερα, μετά την τελευταία παρέμβαση. Πηγή: www.eretikos.gr

Η πλατεία Ομονοίας είναι το κέντρο της πρωτεύουσας, είναι σημείο συνάντησης κατοίκων και επισκεπτών. Από αυτήν ξεκινούν σημαντικές οδοί του κέντρου της πόλης: Σταδίου, Αθηνάς, Πειραιώς, Πανεπιστημίου, Αγίου Κωνσταντίνου και 3ης Σεπτεμβρίου[51]. Όλες οι χιλιομετρικές μετρήσεις ξεκινούν από την Ομόνοια[52]. Η Ομόνοια έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στη νεότερη ιστορία της Αθήνας. Η πλατεία, και ιδιαίτερα οι δρόμοι γύρω απ' αυτήν, από στέκι των κοσμικών Αθηναίων του 19ου αιώνα και του μεσοπολέμου, κατέληξε στα τέλη του 20ού αιώνα να μην θεωρείται και ο πλέον ασφαλής τόπος της πρωτεύουσας.

Τα λόγια του Γιώργη Βισδάκη το 1957 πιο επίκαιρα από ποτέ: «Η Ομόνοια αλλάζει μορφή για μια ακόμη φορά. Δεν ξέρω, πώς θα παρουσιασθεί ύστερα από μερικούς μήνες, όμως επιτρέψτε μου, σαν παληός Αθηναίος να μου αρέσει η Ομόνοια του 1890 με τα δέντρα, την μαρμάρινη εξέδρα, τους αμαξάδες της, τον Μουρούζη και τον βασιλιά Γεώργιο. Εμείς οι γέροι, βλέπεις, είμαστε αδιόρθωτοι – χωρίς να είμαστε κι εχθροί της προόδου. Το παρελθόν όμως έχει κάτι από την ψυχή μας, κάτι από τη νεότητά μας»[53].

Δεν γνωρίζουμε πότε και πού ακριβώς λειτούργησε το πρώτο ξενοδοχείο στην Ομόνοια. Σίγουρο είναι ότι την τελευταία δεκαετία του 19^ου αιώνα, όταν η οικοδόμηση της πλατείας είχε ολοκληρωθεί, υπήρχαν τουλάχιστον 5 ξενοδοχεία επί της πλατείας και αρκετά στις παρυφές της. Ας τα επισκεφτούμε, ένα ένα…

 

 

Πηγές

Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

Καζαμίας του Κορομηλά: διά το βίσεκτον έτος 1872: έτος τριακοστόν τέταρτον. Αθήνησιν: Καταστήματα των τέκνων Ανδρέου Κορομηλά, 1872.

Καζαμίας: Ήτοι ετήσιον ημερολόγιον του 1882 έτους. - Έκδοσις Βe. Εν Αθήναις: Τύποις Γ.Α.Μ., 1881.

Ταξείδια ανά την Ελλάδα: τόμος Α΄ / Γ.Π. Παρασκευόπουλος. Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου της "Κορίννης, 1895

 Μνήμες από την Αθήνα του χθες: από τη συλλογή φωτογραφιών του Νικολάου Νικήτα Γιαλούρη / κείμενα, επιμέλεια: Άρτεμις Σκουμπουρδή. Αθήνα: Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Αθηναίων, χ.χ.
Αθηναϊκά σημειώματα / Κώστα Καιροφύλλα. Τα Αθηναϊκά, 1957, Τευχ.7, σελ.19-23.

Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη. [Αθήναι]: Καθίδρυμα Πολεοδομίας και Ιστορίας των Αθηνών, 1966

 Η Αθήνα όπως την έζησα: 1947-1955 / Λούλας Ιερωνυμίδη. Αθήνα: Δωρικός, 1978

Η Αθήνα όπως την έζησα και την εγνώρισα / Ιω.Δ.Κανδήλη. Αθήνα: Τάσος Πιτσιλός, 1987.

Ανθολόγιο της Αθήνας: Βιβλίο πρώτο: Γειτονιές. Λόφοι. Δρόμοι / Τάκη Δ. Ψαράκη
Αθήνα: Νέα Σύνορα-Α. Α. Λιβάνη, 1990

Η Ελλάδα σήμερα: Οδοιπορικό 1890: Ο κόσμος του Χαριλάου Τρικούπη / G. Deschamps
Αθήνα: Τροχαλία, 1992

 Πλατεια Ομονοίας: η καρδιά της Αθήνας / Κώστας Χ. Χατζιώτης. Αθήνα: Σύλλογος των Αθηναίων, 1992

Μπάγκειον : η αναβίωση ενός μύθου. [χ.τ.] : Coventry University, 1993;

Σελίδες για την Ελλάδα του 20ού αιώνα: Κείμενα Γάλλων ταξιδιωτών / Επιμέλεια Παν. Μουλλάς, Βάσω Μέντζου. Αθήνα: Ολκός, 1995.

 Ενθύμιον Αθηνών: Η Αθήνα, ο Πειραιάς και τα προάστια στις αρχές του αιώνα μας / Θανάσης Παπαϊωάννου . - 3η εκδ.- Αθήνα: Γνώση, 1997

Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000

Οι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αθήνα 1896-1906 / Βασίλης Καρδάσης. Αθήνα: Έφεσος, 2002

Αλήθεια, 30.5.1874.

Καθημερινά Νέα, 22.4.1944 (αρ.53)

Αθηναϊκός Αστήρ, αρ.1 (Μάρτιος 1896)

 

Αρχεία ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

Αρχείο Θωμά Θωμόπουλου, υποφάκελοι 1.2, 1.3

 

Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

L005.003: Γενικό Αρχείο 19^ος

L142.110: Αρχείο Νικολάου Μακκά

CP.CPATH.CPATH1.221: εκδότης Αδελφοί Αθανασιάδη (Αθήνα), Συλλογή καρτ ποστάλ.

CP.CPATH.CPATH1.222: εκδότης Κοσμετάτος Π. και Σία (Αθήνα), Συλλογή καρτ ποστάλ.

CP.CPS.CPSPAL2.313: εκδότης Πάλλης και Κοτζιάς (Αθήνα), Συλλογή καρτ ποστάλ.

CP.CPATH.CPATH1.214: εκδότης Γεώργιος Λυκίδης (Θεσσαλονίκη), Συλλογή καρτ ποστάλ.

CP.CPS.CPSPAL2.035: εκδότης Πάλλης και Κοτζιάς (Αθήνα), Συλλογή καρτ ποστάλ.

CP.CPATH.CPATH1.224: εκδότης Αντώνης Κοκονδύνης (Αθήνα), Συλλογή καρτ ποστάλ.

Άλλες πηγές:

«Η πλατεία Ομονοίας και η ιστορία της» / Έλενα Ντάκουλα., Athens voice, 13.2.2021
(https://www.athensvoice.gr/life/urban-culture/athens/699615_i-plateia-omonoias-kai-i-istoria-tis»)

BNF (Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας)

Η Αθήνα από τον 19^ο αιώνα (FB)

Παλιά Αθήνα (FB)

Παλιά Αθήνα (ιστοσελίδα)

Μηχανή του χρόνου (ιστοσελίδα)

Σαν σήμερα (ιστοσελίδα)

Wikipaedia

www.eretikos.gr

I love Athens (FB)

Σημειώσεις

---

[1] γνωστή στους αυτόχθονες με το τούρκικο όνομα «Τζιρίτι».

[2] Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα / Κώστα Η. Μπίρη. [Αθήναι]: Καθίδρυμα Πολεοδομίας και Ιστορίας των Αθηνών, 1966, σελ.59.

[3] «Η πλατεία Ομονοίας και η ιστορία της» / Έλενα Ντάκουλα., Athens voice, 13.2.2021
(https://www.athensvoice.gr/life/urban-culture/athens/699615_i-plateia-omonoias-kai-i-istoria-tis»)

[4] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ.116.

[5] Η πρώτη του οικία στην πλατεία Ομονοίας.

[6] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ.116.

[7] «Η πλατεία Ομονοίας και η ιστορία της» / Έλενα Ντάκουλα., Athens voice, 13.2.2021
(https://www.athensvoice.gr/life/urban-culture/athens/699615_i-plateia-omonoias-kai-i-istoria-tis»)

[8]  Μνήμες από την Αθήνα του χθες: από τη συλλογή φωτογραφιών του Νικολαόυ Νικήτα Γιαλούρη / κείμενα, επιμέλεια: Άρτεμις Σκουμπουρδή. Αθήνα: Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Αθηναίων, χ.χ.

[9] Πλατεία Ομονοίας: η καρδιά της Αθήνας / Κώστας Χ. Χατζιώτης. Αθήνα: Σύλλογος των Αθηναίων, 1992

[10] Ενθύμιον Αθηνών: Η Αθήνα, ο Πειραιάς και τα προάστια στις αρχές του αιώνα μας / Θανάσης Παπαϊωάννου. - 3η εκδ. Αθήνα: Γνώση, 1997, σελ.194.

[11] Η Πανωραία Χατζηκώστα, η Κώσταινα δηλαδή, ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Χήρα από το Ναύπλιο, ήρθε στην Αθήνα και τριγύριζε εξαθλιωμένη στους δρόμους. Αναφέρεται και η εκδοχή ότι δεν έφυγε ποτέ από το Ναύπλιο και απέκτησε εκεί το προσωνύμιό της. Οι πληροφορίες από τις ιστοσελίδες Παλιά Αθήνα του Θωμά Σιταρά και Μηχανή του χρόνου.

[12] «ας ορκισθούμε σε αυτήν εδώ την πλατεία που φέρει ήδη το ωραίο όνομα Ομονοίας και ας πει ο καθένας εξ ημών «Ορκίζομαι πίστη εις την Πατρίδα και υπακοή στις εθνικές αποφάσεις». Πηγή: Σαν σήμερα (ιστοσελίδα).

[13] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 117.

[14]  Καζαμίας του Κορομηλά: διά το βίσεκτον έτος 1872: έτος τριακοστόν τέταρτον. Αθήνησιν: Καταστήματα των τέκνων Ανδρέου Κορομηλά, 1872, σελ.190.

[15] Καζαμίας: Ήτοι ετήσιον ημερολόγιον του 1882 έτους . - Έκδοσις Βe. Εν Αθήναις: Τύποις Γ.Α.Μ. , 1881, σελ.52.

[16] Στο ισόγειο του Μέγαρου Βερσή-Λεβίδη-Βογιατζίδη, 3ης Σεπτεμβρίου και πλατείας Ομονοίας.

[17] Στο ισόγειο της οικίας Ανδριτσάκη, εκεί που σήμερα βρίσκεται το Hondos Center και πριν απ’ αυτό το ξενοδοχείο Ομόνοια.

[18] Στο ισόγειο του Μεγάρου Μιχαήλ Πούλου, πλατεία Ομονοίας 12 και Πανεπιστημίου 73.

[19] «Η πλατεία Ομονοίας και η ιστορία της» / Έλενα Ντάκουλα., Athens voice, 13.2.2021
(https://www.athensvoice.gr/life/urban-culture/athens/699615_i-plateia-omonoias-kai-i-istoria-tis»)

[20] Το 1910.

[21] Η Ελλάδα σήμερα: Οδοιπορικό 1890: Ο κόσμος του Χαριλάου Τρικούπη / G. Deschamps. Αθήνα: Τροχαλία, 1992, σελ.47.

[22] Διευθυντής του ξενοδοχείου «Πάνθεον», επί δεκαετίες.

[23]Ανθολόγιο της Αθήνας: Βιβλίο πρώτο: Γειτονιές. Λόφοι. Δρόμοι / Τάκη Δ. Ψαράκη. Αθήνα: Νέα Σύνορα-Α. Α. Λιβάνη, 1990, σελ.18.

[24] στην οδό Ίωνος, σήμερα Μαρίκας Κοτοπούλη.

[25] [25] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ.116-125.

[26] «Η πλατεία Ομονοίας και η ιστορία της» / Έλενα Ντάκουλα., Athens voice, 13.2.2021
(https://www.athensvoice.gr/life/urban-culture/athens/699615_i-plateia-omonoias-kai-i-istoria-tis»)

[27] Ταξείδια ανά την Ελλάδα: τόμος Α΄ / Γ.Π. Παρασκευόπουλος. Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου της "Κορίννης, 1895, σελ.555

[28] Η εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ.117.

[29] Αθηναϊκά σημειώματα / Κώστα Καιροφύλλα. Τα Αθηναϊκά, 1957, Τευχ.7, σελ.19-23.

[30] Ενθύμιον Αθηνών: Η Αθήνα, ο Πειραιάς και τα προάστια στις αρχές του αιώνα μας / Θανάσης Παπαϊωάννου. - 3η εκδ. Αθήνα: Γνώση, 1997, σελ.18.

[31] Μπάγκειον: η αναβίωση ενός μύθου. [χ.τ.]: Coventry University, 1993;

[32] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ.119.

[33] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ.117.

[34] Το 1936 το θέατρο ανακαινίστηκε και μετατράπηκε σε κινηματογράφο, αρχικά με το όνομα «Κρόνος» και αργότερα, έως το 1969, με το όνομα «Κοτοπούλη». Ο κινηματογράφος κατεδαφίστηκε το 1974 και μετά από μερικά χρόνια στο σημείο αυτό κτίστηκε ξενοδοχείο «La Mirage» το οποίο, αφού παρέμεινε κλειστό για ένα μεγάλο διάστημα, σήμερα λειτουργεί και πάλι μετά από την πρόσφατη ανακαίνισή του.

[35] Μπάγκειον : η αναβίωση ενός μύθου. [χ.τ.] : Coventry University, 1993;

[36]  Η Αθήνα όπως την έζησα: 1947-1955 / Λούλας Ιερονυμίδη. Αθήνα: Δωρικός, 1978

[37] Και όχι 9, όπως θέλει η ελληνική μυθολογία, γιατί οι κολόνες του εξαερισμού ήταν οκτώ.

[38] Όλοι οι γλύπτες ήταν μέλη του Σωματείου Ελλήνων Γλυπτών.

[39] Οι πληροφορίες αυτές από την δημοσιογράφο Ειρήνη Κακουλίδου, της οποίας ο παππούς ήταν ένας από τους γλύπτες που κατασκεύασαν τις οκτώ μούσες.

[40] Γλύπτης. Συμμετείχε στην κατασκευή των Μουσών της πλατείας Ομονοίας και Έφορος της Επιτροπής που επέβλεπε την πορεία της κατασκευής τους.

[41] Μπάγκειον : η αναβίωση ενός μύθου. [χ.τ.] : Coventry University, 1993;

[42] Τα ανθοπωλεία αυτά το 1960 μεταφέρθηκαν στην πλατεία Κοτζιά.

[43]  Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 122-123.

[44] Σελίδες για την Ελλάδα του 20ού αιώνα: Κείμενα Γάλλων ταξιδιωτών / Επιμέλεια Παν. Μουλλάς, Βάσω Μέντζου. Αθήνα: Ολκός, 1995, σελ. 195.

[45] Ζαν-Πωλ Σαρτρ

[46] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ. 123

[47] Ανθολόγιο της Αθήνας: Βιβλίο πρώτο: Γειτονιές. Λόφοι. Δρόμοι / Τάκη Δ. Ψαράκη. Αθήνα: Νέα Σύνορα-Α. Α. Λιβάνη, 1990, σελ.17.

[48] Αγ. Κωνσταντίνου 1 και πλατεία Ομονοίας.

[49] Εν Αθήναις, κάποτε...: η πόλις και οι δρόμοι της διηγούνται την ιστορία τους / Διονύσιος Β. Ηλιόπουλος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σελ.125.

[50] Μπάγκειον : η αναβίωση ενός μύθου. [χ.τ.] : Coventry University, 1993;

[51] Wikipaedia

[52] Ενώ το Σύνταγμα έγινε το κέντρο απ’ όπου ξεκινούν οι αριθμοί των κατοικιών.

[53]Ανθολόγιο της Αθήνας: Βιβλίο πρώτο: Γειτονιές. Λόφοι. Δρόμοι / Τάκη Δ. Ψαράκη. Αθήνα: Νέα Σύνορα-Α. Α. Λιβάνη, 1990, σελ.20.

[54] Ο νέος εξωραϊσμός της Ομόνοιας: οι μεταμορφώσεις μιας ιστορικής πλατείας / Επαμ. Κ. Στασινόπουλος. Επίκαιρα, 21.9.1963, σελ.5.