Ευρώπη

Διεύθυνση:[ ; ] [Θουκυδίδου] [Αιόλου]

Έτη λειτουργίας: 1832-1892;

Ιδιοκτήτης-Διευθυντής: Καζάλι (1832-1845), Αθανάσιος Κουζούρης Αθανάσιος (1845-1875)

 

 

---

---

 

 

Το πρώτο ξενοδοχείο της Αθήνας, το «ξενοδοχείο της Ευρώπης» ή «Hotel d’ Europe», με εστιατόριο, ιδρύεται από ένα ζευγάρι Ιταλών, τους Καζάλι, το 1832 και ήταν το μοναδικό  ξενοδοχείο που λειτουργούσε στην Αθήνα τότε. Μετονομάζεται το 1834 σε «Royal» δηλαδή «Βασιλικόν», το 1835 για μικρό διάστημα σε «Albergo Nuevo» και μετά πάλι «Βασιλικόν». Από το 1844 γίνεται πάλι «Ευρώπη»  ή «Hotel d’ Europe».

Αρχικά το ξενοδοχείο στεγάστηκε στην οικία του προξένου της Ολλανδίας Οριγώνη, που βρισκόταν στην περιοχή του Ψυρρή στην πλατεία της Αγίας Ελεούσας. Η οικογένεια Οριγώνη βρισκόταν στο Ναύπλιο και την άνοιξη του 1832 αποφάσισε να νοικιάσει το αρχοντικό της στους Καζάλι, όπου εγκατέστησαν εκεί το ξενοδοχείο τους.[1] Ο Στασινόπουλος αναφέρει ότι οι Καζάλι αγόρασαν από έναν Οθωμανό, που εγκατέλειπε την Αθήνα, την οικία του στην ίδια περιοχή, την επισκεύασαν και την επίπλωσαν μετατρέποντάς την σε ξενοδοχείο.[2]

Η οικία Οριγώνη χτίστηκε το το 1797 και 1798. Πηγή: Ακρόπολις, Η Αθήνα μέσα στο χρόνο]

Το ξενοδοχείο ήταν πολύ φθηνό και το επέλεγαν έμποροι, υπάλληλοι, ταξιδιώτες, περιηγητές και κυρίως Βαυαροί που στελέχωναν το στράτευμα και τη διοίκηση στη νεοσύστατη Αθήνα και αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος της πελατείας των Καζάλι.

Σε αυτό το ξενοδοχείο μένει για δύο χρόνια από το 1832 ως το 1834 ο ελβετός ζωγράφος J.J. Wolfensberger, ο οποίος ήταν ένας από αυτούς που υποκίνησαν τους Χάρτμαν να φτιάξουν άλλο ξενοδοχείο.[3]  Τον Αύγουστο του 1832 ο Lamartine, πέρασε από την Αθήνα και έγραψε στο ημερολόγιό του ότι το ξενοδοχείο των Καζάλι ήταν πολύ καλό και «δεν θα έβρισκε κανείς καλύτερο εξοχικό ξενοδοχείο ταξιδεύοντας στην Ιταλία, στην Αγγλία ή στην Ελβετία»[4]. Κάνει μάλιστα και περιγραφή του ξενοδοχείου, λέγοντας ότι διέθετε «ασβεστωμένα δωμάτια, σωστά επιπλωμένα, δροσερή αυλή με μια πηγή και λίγη σκιά, ένα άσπρο μαρμάρινο λιοντάρι στο κάτω μέρος της σκάλας, άφθονα φρούτα και λαχανικά, μέλι Υμηττού […].  Έλληνες υπηρέτες πρόθυμους και έξυπνους»[5]. «Αλλά αλίμονο» προσθέτει, «επί σαραντά οκτώ ώρες κανένας ξένος δεν είχε περάσει το κατώφλι του και δεν είχε ταράξει την ησυχία του»[6].

Την ίδια χρονιά L. Ross έρχεται για πρώτη φορά στην Αθήνα και γράφει για το ξενοδοχείο: «Η εκλογή ενός πανδοχείου δεν ήταν τότε δύσκολη για έναν που έφτανε στην Αθήνα. Υπήρχε ένα μόνο ξενοδοχείο του κυρίου Καζάλι. Κατεβαίνοντας εκεί έβρισκες έναν κατοικήσιμο χώρο, δηλαδή ένα δωμάτιο που είχε τουλάχιστον σανιδένια οροφή και ένα παράθυρο με τζάμια[7]. Ο ταξιδιώτης προχωρούσε μετά για να πάρει το γεύμα του στο ξενοδοχείο, όπου κάθε μέρα υπήρχε ένα μικρό table d’ hote (ταμπλ-ντ΄ οτ). Γιατί τότε δεν έλειπαν ποτέ οι ξένοι και στα 1832 διαχείμασαν στην Αθήνα τουλάχιστον μια ντουζίνα Εγγλέζοι, Γερμανοί, Ελβετοί και Γάλλοι»[8]. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1836, ο L.  Ross βρίσκεται στην Αθήνα για δεύτερη φορά και γράφει: «ησυχασμένος ο ταξιδιώτης μπαίνει στην πόλη και φτάνει στο παλιό ξενοδοχείο. Αλλά τώρα έχει μετονομαστεί από “Hotel d’ Europe” σε “Hotel Royal”. Η κυρία Καζάλι[9] τον υποδέχεται όπως άλλοτε και λογαριάζει προκαταβολικά, όπως άλλοτε, το πιθανό κέρδος»[10]. Ο Ρος δίνει ακόμα τις ακόλουθες πληροφορίες: «η κυρία Καζάλι είχε γνωρίσει από κοντά μερικούς από τους μεγάλους άνδρες που είχαν λάβει μέρος στο συνέδριο της Βιέννης»[11]. «Και οι δυο Καζάλι ήταν μονόφθαλμοι. Ο Καζάλι είχε μόνο το αριστερό μάτι και η γυναίκα του μόνο το δεξί»[12]. Διηγείται ακόμα στα απομνημονεύματά του, ότι ο Καζάλι ήταν πρώην λοχαγός και ότι στο «μοναδικό αυτό ξενοδοχείο των Αθηνών» έμεναν συνήθως «οι ξένοι περιηγηταί και διπλωμάται που ήρχοντο από το Ναύπλιον. Αλλά η επίπλωσίς του ήτο πτωχική και μάλιστα από πολλά εκ των παραθύρων έλειπαν τα τζάμια»[13]. Μέχρι την απελευθέρωση της Ακρόπολης η ζωή στο ξενοδοχείο ήταν ήσυχη και φθηνή. Όταν έφτασαν όμως οι Βαυαροί με τον Νέζερ, ο ξενοδόχος αύξησε  τις τιμές του ύπνου και του φαγητού.

Ο βαυαρός υπολοχαγός Χριστόφορος Νέζερ, που διέμενε με το τάγμα του στο ξενοδοχείο από την άνοιξη του 1833, αναφέρει ότι «Εις τας Αθήνας υπήρχε τότε εν μονο ξενοδοχείον, κατά το ευρωπαϊκόν σύστημα, εντός μεγάλης παλαιάς τουρκικής οικίας, η οποία ανήκεν εις τον ιταλόν Καζάλι»[14] και ότι  οι τιμές του ξενοδοχείου αύξαναν συνεχώς και οι μερίδες του φαγητού μίκραιναν. «Μολονότι το ζεύγος Καζάλι είχε από έναν οφθαλμόν[15], οι δυο εκείνοι οφθαλμοί ήσαν οξυδερκέστατοι εις τους λογαριασμούς τους. Όσο μεγάλωνε η πελατεία του ξενοδοχείου τόσο γέμιζε και το ταμείο των κυρίων Καζάλι, που ταχέως επλούτισαν και έγιναν περήφανοι. Τα δέκα κυνάρια  (σκυλιά) της κυρίας Καζάλι απέκτησαν δύο φύλακες που καθημερινά τα έλουζαν, τα χτένιζαν, και τα έβγαζαν περίπατο. Το κομμωτήριό της ήταν λαμπρό, ώστε η μέλλουσα βασίλισσα της Ελλάδος θα μπορούσε να το πάρει ως πρότυπο»[16].

Ο Νέζερ γράφει ακόμα για το εστιατόριο του ξενοδοχείου, το οποίο ήταν πλούσιο και μπορούσες να βρεις κάθε είδους φαγητού και ότι η κυρία Καζάλι ήταν έξοχη μαγείρισσα.[17] Αλλά ο κύριος Καζάλης καθημερινά γίνοταν αναιδέστερος στις τιμές και τραχύτερος στις απαιτήσεις του». Το γεύμα «εστοίχιζεν ένα δίστηλον και μετά βίας εχορταίναμεν»[18]. Ο Νέζερ δυσαρεστημένος και ύστερα από φιλονικίες με τους Καζάλι φεύγει και πείθει τους Χάρτμαν, ένα ζευγάρι γερμανών, να φτιάξουν ξενοδοχείο στην Πατησίων, πράγμα που τελικά έγινε, ώστε να απαλλαγούν από τη μονοπωλιακή περιποίηση των Καζάλι. [19]

Το 1834  ο Tietz έγραψε ότι «στο ξενοδοχείο του κ. Κάζαλη έτρωγε κι έπινε κανείς καλά, κοιμόταν σε σιδερένια κρεβάτια πάνω σε στρώματα από αλογότριχες και βασανιζόταν μόνο από λίγο κοριούς, ψύλλους και μύγες […].[20] Έφτασα στο ξενοδοχείο μου. Στα σαλόνια του Γερμανοί, Ρώσοι, Γάλλοι, Άγγλοι, Ιταλοί, Έλληνες κι ένας θεός ξέρει ποιες ακόμα εθνικότητες περνούσαν το βράδυ με υλικές απολαύσεις που κολάκευαν το στομάχι. Έπειτα από τα αρχαία ονόματα των όσων είδαμε στους περιπάτους μας και που ηχούσαν ακόμη τόσο ποιητικά στα αυτιά μας, η παραγγελία ενός punch, ηχούσε φυσικά κάπως πεζά, αλλά πάντως χαριτωμένα και δροσιστικά, προπαντός όταν το παραγγελθέν δροσιστικό ποτό σερβιριζόταν και πινόταν κρύο».[21]

Την ίδια χρονιά και συγκεκριμένα τον Μάρτιο του 1834, ο νεαρός Όθων κατά τη δεύτερη επίσκεψη του στην Αθήνα κατέλυσε  με όλη την ακολουθία του στο ξενοδοχείο «Ευρώπη».[22] Συγκεκριμένα ο άγγλος περιηγητής Γκρένβελ Τεμπλ που βρισκόταν τότε στην Αθήνα είπε ότι το ξενοδοχείο «Ευρώπη» «καταλήφθηκε εξ΄ολοκλήρου υπό του Όθωνος και της ακολουθίας του»[23]. Ίσως γι’ αυτό οι Καζάλι μετονόμασαν τότε το ξενοδοχείο σε «Royal» δηλαδή «Βασιλικόν».

Το ξενοδοχείο σιγά σιγά απέκτησε πολλή κίνηση, καθώς πολλοί ξένοι έφταναν στην νεοσύστατη πρωτεύουσα και το ζεύγος Καζάλι κατόρθωσε σε σύντομο χρονικό διάστημα να πλουτίσει, καθώς όλοι κατέλυαν εκεί. Ο  Τεμπλ εκτός των πολλών άλλων πελατών, μέτρησε και 13 άγγλους περιηγητές.[24] Και προσθέτει ότι το εστιατόριο ήταν λαμπρό και είχε βρει αγγλική μπύρα Πόρτερ.[25]

Ο Βλαδίμηρος Νταβίντωφ, που ήρθε στην Αθήνα το 1835, δίνει την παρακάτω πληροφορία για την τοποθεσία του ξενοδοχείου: «[...]Ακολούθως εισήλθομεν εις εν εκ των δύο εστιατορίων των Αθηνών, όπου και εγευματίσαμεν […]. Το ξενοδοχείο ήτο εις την οικίαν Οριγώνη, επί της πλατείας Αγίας Ελεούσης[26] […] ο Καζάλι παρασκεύαζε θαυμάσια φαγητά, εσχηματίζετο ουρά προ του ξενοδοχείου και καθείς επερίμενε με την σειρά του να φάγει». [27]

Από τον Δεκέμβρη του 1835 και μέχρι τον Μάρτιο του 1836 στο ξενοδοχείο «Casa Casalis», όπως το αποκαλεί, διέμεινε ο Friedrich von Gartner, ο αρχιτέκτονας των Ανακτόρων, δηλαδή της σημερινής Βουλής:

«Μέσα από πολλά στενά, βρώμικα και ανώμαλα δρομάκια έφτασα τελικά στο Casa Casalis, στο πρώτο πανδοχείο των Αθηνών. Το δωμάτιό μου ήταν μεν αρκετά κακό, αλλά για την Αθήνα εξαιρετικό. Συμβιβάστηκα με τη μοίρα μου όσο καλύτερα γινόταν, αλλά όταν είδα το κρεβάτι, το πλησίασα χωρίς φόβο με τη λάμπα στο χέρι. Ένας παλιός ουρανός με λουλούδια και ακριβώς οι ίδιες κουρτίνες το κάλυπταν»[28].

Στην παρακάτω φωτογραφία βλέπουμε το δωμάτιο του Γκαίρντερ στο ξενοδοχείο «Ευρώπη», σχεδιασμένο από τον ίδιο το 1836. Φαίνεται ο ίδιος, με ένα τουρκικό φέσι και γούνινο παλτό να κάθεται στο σχεδιαστήριό του, κρατώντας έναν διαβήτη. Διακρίνονται μια σόμπα, στο τραπέζι ένα γεύμα, κουρτίνες στα παράθυρα και εικόνες στους τοίχους, μια μικρή ντουλάπα, μια πολυθρόνα, μια καρέκλα που ίσα φαίνεται κάτω δεξιά, ένα κομοδίνο, το κρεβάτι καλυμμένο με ουρανό από κουρτίνες και τα σανίδια της οροφής.[29]

Φωτ. [30]

Το 1834 ο Cochrane ήρθε στην Ελλάδα και έχει γραφτεί λανθασμένα ότι κατέλυσε στο «ξενοδοχείο της Ευρώπης». Στο ημερολόγιό του αναφέρει ότι διέμενε ως το 1836 στο «Ξενοδοχείο της Γαλλίας»[31] και στη συνέχεια νοίκιασε κατοικία στην οδό Ερμού[32]. Ωστόσο έτρωγε στο εστιατόριο του ξενοδοχείου «Βασιλικόν» των Καζάλι. Το θεωρούσε το καλύτερο και αναφέρει τα εξής: «στο εστιατόριο του ξενοδοχείου η σούπα κόστιζε 25 λεπτά, το πιάτο κρέας ή ψάρι 50 λεπτά, ενώ το ντόπιο κρασί 40 λεπτά».[33] Στον περίφημο σχέδιο-χάρτη του για την Αθήνα, τοποθέτησε το ξενοδοχείο «Royal hotel» στην περιοχή του Ψυρρή.

Σε ειδοποίηση στην εφημερίδα Αλήθεια στις 30.7.1837, ανακοινώνεται ότι το εν λόγω ξενοδοχείο μεταφέρεται στην οικία όπου διέμεινε ο αντιβασιλέας Ιωσήφ Λουδοβίκος Κόμης του Άρμανσπεργκ.

 Η ανακοίνωση της μεταφοράς του ξενοδοχείου υπό την επωνυμία «Βασιλικόν» στην πρώην κατοικία του Κόμη του Άρμανσπεργκ. Αθηνά, 30.7.1837. Πηγή: Η Αθήνα μέσα στο χρόνο.

Στην εφημερίδα Αθηνά εφημερίς πολιτική και φιλολογική στις 23.04.1838 και στην εφημερίδα Φήμη, στις 31.12.1838 εντοπίστηκαν δύο ανακοινώσεις που επιβεβαίωσαν την μετακόμιση του ξενοδοχείου και βοήθησαν στην τεκμηρίωση ότι το ξενοδοχείο μετακόμσε στο κτήριο του ΜΙΕΤ, στην οδό Θουκυδίδου.

Φήμη 31.12.1838. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Η αγγελία εντοπίστηκε στην εφημερίδα Αθηνά, εφημερίς πολιτική και φιλολογική στις 23.04.1838. Δυστυχώς, μετά τη λέξη οδό υπάρχει κενό. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Συνδυάζοντας τις πληροφορίες που αντλήθηκαν από τις παραπάνω ανακοινώσεις με τις πληροφορίες από τον χάρτη-σχέδιο[34] και το ημερολόγιο του Cochrane το 1836, καθώς και από άλλες πηγές, καταλήγουμε στα εξής:

• Το σχέδιο – χάρτης του Cochrane δεν περιλαμβάνει όλους τους δρόμους και τα δαιδαλώδη δρομάκια της τότε Αθήνας. Είναι μια απόπειρα προσανατολισμού των ξένων επισκεπτών για την Αθήνα.
• Η οδός Θουκυδίδου το 1836 δεν είχε όνομα.
• Η Σχολή Χιλλ το 1836 λειτουργούσε στην οδό Θουκυδίδου. Τη βλέπουμε σημειωμένη στο χάρτη.
• Στην απέναντι γωνία Θουκυδίδου και Ναυάρχου Νικοδήμου υπήρχε μια οικία, όπου διέμεναν μέλη της οικογένειας Κουντουριώτη σύμφωνα με τον Cochrane.
• Το κτήριο του ΜΙΕΤ που βρίσκεται εκεί από το 1701 εμφανίζεται στο χάρτη σχεδόν δίπλα από το προηγούμενο κτήριο αλλά δεν περιγράφεται.
• Ο Finley τότε διέμενε στο σπίτι της οδού Αδριανού σύμφωνα με τις πληροφορίες από το ημερολόγιο του Cochrane[35] και όχι στην οικία της Θουκυδίδου, που την διέθετε προς ενοικίαση. Στο χάρτη εμφανίζεται η κατοικία του επί της Αδριανού. Η οικία στην Θουκυδίδου δεν εμφανίζεται παρόλο που έχει ολοκληρωθεί από το 1835.
• Άλλα κτήρια στο συγκεκριμένο τμήμα του δρόμου δεν υπήρχαν τότε.
• Ο κόμης Άρμανσπεργκ πριν κατοικήσει στην οικία Βλαχούτση, στην οδό Πειραιώς η οποία οικοδομήθηκε τη διετία 1834-1835, έμενε στην οδό Θουκυδίδου σύμφωνα με τις πληροφορίες της Άρτεμις Σκουμπουρδή.
• Η κατοικία του Άγγλου πρέσβη ήταν σε αυτή τη γειτονιά[36], με την οποία γειτόνευε το ξενοδοχείο, όπως βλέπουμε και στο χάρτη του Cochrane.

Το ξενοδοχείο λοιπόν μεταφέρθηκε  απέναντι από την οικία Φίνλευ, κοντά στο σπίτι του Άγγλου πρέσβη, προφανώς στο λιθόκτιστο διώροφο κτήριο του ΜΙΕΤ. Υπάρχουν ωστόσο και άλλα στοιχεία που μπορούν να επιβεβαιώσουν τα παραπάνω και είναι υπό διερεύνηση.

Οι περισσότεροι λοιπόν από τους επισκέπτες της πόλης κατέλυαν εκεί, και ανάμεσά τους, το 1838 ο Έντουαρντ Γκίφαρντ που επισκέπτεται την Αθήνα και ενώ διαμένει στο «Hotel de Munich» θεωρεί  καλύτερο ξενοδοχείο της πόλης, το «Royal hotel» για την καθαριότητά και την οργάνωσή του. Το ίδιο επίσης θεωρεί και ο φίλος του James Johnstone, που, όταν χωρίστηκαν κάποια στιγμή στη διάρκεια του ταξιδιού τους και ο δεύτερος επέστρεψε στην Αθήνα, διάλεξε να μείνει στο «Royal» ή στου «Καζάλι», χαρακτηρίζοντάς το ως καλύτερη επιλογή.

Μια εφημερίδα του 1842 μας πληροφορεί ότι «το Σάββατον της Τυροφάγου το εσπέρας, το δικηγορικόν σώμα των Αθηνών συνηθροίσθη εις την μεγάλην αίθουσαν του ξενοδοχείου του Καζάλι και συνεκρότησε λαμπρόν συμπόσιον»[37]. Σύμφωνα με μαρτυρία επισκέπτη «εις τον κατάλογόν του υπήρχον παντός είδους φαγητά»[38] και γενικώς ήταν σε θέση να παραθέσει μεγαλοπρεπή γεύματα και μεγάλες κοσμικές συγκεντρώσεις.

Τελικά το 1844 το ξενοδοχείο μετονομάζεται πάλι σε «Ευρώπη».

Το 1848 η Χριστιάνα Λυτ έχει καταγράψει στο ημερολόγιό της ένα περιστατικό ανάμεσα σε έναν πελάτη, φίλο της οικογένειας Λυτ, και σε έναν ιταλό ξενοδόχο, ο οποίος είχε παράλογες οικονομικές απαιτήσεις. Το όνομα του ξενοδοχείου δεν αναφέρεται, αλλά η αναφορά στην καταγωγή, τη γλώσσα και στη συμπεριοφορά του ξενοδόχου, επιτρέπει να εικάσουμε ότι πρόκειται για τον Καζάλι και το ξενοδοχείο «Ευρώπη»[39].

Στη συνέχεια το ξενοδοχείο παρακμάζει καθώς ο Καζάλι μπλέκεται σε δίκες για μεγάλες σπατάλες, και τα σκάνδαλα τον οδήγησαν σε χρεωκοπία και τελικά στη φυλακή. Φαίνεται ότι η κυρία Καζάλι διατηρούσε το ξενοδοχείο μόνη της για αρκετά χρόνια. Γράφει ο Νέζερ εκείνη την περίοδο ότι όταν άρχισαν να έρχονται στην Αθήνα επισκέπτες για να θαυμάσουν «την ένδοξον εκείνη γη, κυρίως Άγγλοι», ο Καζάλι ενεπλάκη σε δίκες για μεγάλες σπατάλες και «προτού δε παρέλθουν 10 ή 12 έτη»[40], τα σκάνδαλα τον οδήγησαν σε χρεωκοπία και τελικά στη φυλακή, όπου τρελάθηκε και στο τέλος αυτοκτόνησε. Η γυναίκα του πέθανε και αυτή στη φυλακή, άγνωστο γιατί.

Την παρακμιακή εικόνα του ξενοδοχείου εκείνης της περιόδου, γύρω στο 1854, μεταφέρει ένας άλλος περιηγητής ο Εντμόν Αμπού: «Οι Έλληνες της μεσαίας τάξης ταξιδεύουν με το κρεββάτι τους, που συχνά αποτελείται από μια κουβέρτα. Δεν ζητούν λοιπόν από τους ξενοδόχους παρά ένα χώρο μήκους έξη ποδών για να ξεκουράσουν το κορμί τους. Υπάρχουν τριάντα πανδοχεία[41] στην Αθήνα που μπορούν να του τον προσφέρουν. Οι παραγγελιοδόχοι, οι μικροϋπάλληλοι και όλοι εκείνοι που θέλουν να ζήσουν με οικονομία, χωρίς να πολυνοιάζονται για την καθαριότητα, πάνε και μένουν στο «Ξενοδοχείο της Ευρώπης» Ο ιδιοκτήτης του είναι ένας Γάλλος με την Μαλτέζα σύζυγό του.  Μια μέρα που έκανα την απρονοησία να πάω να δω έναν από τους ενοίκους του ξενοδοχείου, είχα τη θλιβερή τύχη να δω τον ξενοδόχο να τσακώνεται με τη γυναίκα του, που φώναζε ονομαστικά όλους τους ενοίκους σε βοήθειά της.[42] Πρέπει ωστόσο να πω ότι οι χαμηλές τιμές, η προθυμία των ιδιοκτητών και η παλιά φήμη κάνουν να πάνε πολλοί άνθρωποι στο ξενοδοχείο της «Ευρώπης». Οι άνθρωποι που δεν ταξιδεύουν για να γράψουν μυθιστορήματα ηθών θα έκαναν καλά να πάνε αλλού»[43].

Φαίνεται ότι το ξενοδοχείο μεταφέρθηκε στην «οδό Αιόλου πάνω από το γερμανικό βιβλιοπωλείο του κυρίου Ναστ[44] και απέναντι από την Εθνική Τράπεζα», αναφέρει το 1854 ο Αμπού. [45] και σημειώνει ότι οι ιδιοκτήτες ήταν ένας γάλλος και η μαλτέζα σύζυγός του. Ωστόσο οι παρακάτω πληροφορίες που δίνει οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για τους Καζάλι.

Εικοσί δύο χρόνια αργότερα Ο Οδηγός εμπορικός γεωγραφικός και ιστορικός του 1875 επιβεβαιώνει ότι το ξενοδοχείο βρισκόταν ακόμα εκεί, αλλά στο ισόγειο πια λειτουργούσε το πιλοποιείο του Αργυρόπουλου:  «Ξενοδοχείο Ευρώπη, διεύθυνση οδός Αιόλου, άνωθεν της πρωτοφυλακής[46] και πλησίον Αγίας Ειρήνης»[47], ενώ παρακολουθώντας τη στήλη «Αφίξεις» της εφημερίδας Αλήθεια, μεταξύ των ετών 1872-1874, διαπιστώνει κανείς την αύξηση της πελατείας του. Ιδιοκτήτης εμφανίζεται ο Αθανάσιος Κουζούρης ο οποίος παρέμεινε ιδιοκτήτης του ξενοδοχείου μέχρι το 1875, ενώ στον Ανατολικό Εμπορικό Οδηγό του 1874 στην καταχώρηση που αφορά το ξενοδοχείο αναφέρεται ως έτος ίδρυσης του ξενοδοχείου το 1845. Η νέα ιδιοκτησία άλλαξε τα πράγματα, όπως επιβεβαιώνει η παρακάτω διαφημιστική καταχώρηση: «Δωμάτια ευάερα μετά εστιατορίου, καθαριότης και υπηρεσία πρόθυμος, τιμή αυτών από δρ. 2-4 την ημέραν»[48].

Το πιλοποιείο Αργυρόπουλου μεταφέρεται κάτω από το ξενοδοχείο της «Ευρώπης». Αλήθεια, 11.9.1872. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ .

Στη στήλη «Αφίξεις» της εφημερίδας Αλήθεια, μεταξύ των ετών 1872-1874, φαίνεται η κίνηση και οι πελάτες που επέλεγαν το ξενοδοχείο «Ευρώπη». Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ.

Το 1877 καταχώριση στην Εφημερίδα Ώρα μας ενημερώνει ότι το ξενοδοχείο Ευρώπη πρόκειται να μετακομίσει από το κτήριο της οδού Αιόλου ως τον Σεπτέμβριο του 1877. Και πράγματι στις 13 Δεκεμβρίου 1878 πάλι στην εφημερίδα Ώρα ανακοινώνεται ότι το ξενοδοχείο Ευρώπη, που βρισκόταν στην οδό Αιόλου, μετακόμισε στην οδό Ερμού κοντά στην πλατεία Συντάγματος. Το 1884 αναφέρεται στην οδό Καραγεώργη Σερβίας κοντά στο Σύνταγμα.[49]

Εφημερίδα Ώρα, 21.4.1877. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.

Εφημερίδα Ώρα, 13.12.1878. Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ.

Το 1892 όμως αναφέρεται ότι ένα ξενοδοχείο «Ευρώπη» βρίσκεται στην οδό Σοφοκλέους και Αιόλου απέναντι δηλαδή από το κατάστημα της Εθνικής τράπεζας και από το Μέγαρο Μελά. Ιδιοκτήτης και διευθυντής του ήταν ο Λύσανδρος Ροβελόπουλος. Νέα στοιχεία που εντοπίστηκαν στον Τύπο της εποχής, το Μάιο του 1890, δημιουργούν την υπόνοια ότι πρόκειται για άλλο ξενοδοχείο, που λειτούργησε με την ίδια επωνυμία, στο ίδιο σημείο, αλλά σε νεόδμητο κτήριο.

Μία από τις καταχωρήσεις του 1890. Επιθεώρησις, 9.5.1890. Πηγή: Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ]

Το κτήριο του ξενοδοχείου στην οδό Αιόλου δεν υπάρχει σήμερα. Στη θέση του βρίσκεται το Μέγαρο Καρατζά της Εθνικής Τράπεζας.

Το ξενοδοχείο «Ευρώπη», μαζί με τα άλλα ξενοδοχεία (Μικρά Βρεττανία, Μασσαλία, Αμερική) που λειτουργούσαν περίπου την ίδια περίοδο στη συμβολή των οδών Αιόλου και Σοφοκλέους.

Τα ξενοδοχεία της «Ευρώπης»  και του «Χάρτμαν» ήταν για την εποχή τους ορόσημα προόδου και μια όαση για τους ξένους επισκέπτες, που στην πραγματικότητα έφταναν σε ένα ερειπωμένο από τον πόλεμο χωριό, που έφερε το ένδοξο όνομα της Αθήνας.

Δείτε την τοποθεσία του στον χάρτη σύμφωνα με τις πληροφορίες που έχουν συγκεντρωθεί.

Για περισσότερο υλικό για το εν λόγω ξενοδοχείο απευθυνθείτε στη Βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ.

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΜΙΕΤ, Θουκυδίδου 13, Πλάκα, Αθήνα.

Πρόκειται για το κτήριο του ΜΙΕΤ, το οποίο επί Τουρκοκρατίας ανήκε σε Οθωμανό ενώ, μετά την απελευθέρωση, λειτούργησε εκεί ένα από τα πρώτα ξενοδοχεία, με το συμβολικό όνομα «Ευρώπη».

Το συγκεκριμένο κτήριο έχει χαρακτηριστεί ως διατηρητέο μνημείο. ένα  λιθόκτιστο διώροφο κτίριο, ένα από τα ελάχιστα κτίσματα των οθωμανικών χρόνων που έχουν διασωθεί στη μετεπαναστατική Αθήνα. Η πρόσοψή του είναι λιτή και στιβαρή, με μια βαριά ξύλινη πύλη, ενώ το εσωτερικό αναπτύσσεται σε σχήμα Π γύρω από ένα εσωτερικό αίθριο, μια περιμετρική ισόγεια στοά και λιακωτό με μεγάλα ανοίγματα στον όροφο, ενώ οι μορφές είναι περισσότερο ανάλαφρες και η διακόσμηση πιο περίτεχνη.

Άρχισε να χτίζεται το 1701 και ανήκε σε Οθωμανό. Το 1821 εμφανίζεται ως νεόδμητο, ανακαινισμένο και συμπληρωμένο και ανήκει πάλι σε Οθωμανό. Μετά την απελευθέρωση, όπως είδαμε,  λειτούργησε εκεί το πρώτο ξενοδοχείο της ελεύθερης Αθήνας, με το συμβολικό όνομα «Ευρώπη» των Καζάλι.[50] Το 1840 αγοράστηκε από την οικογένεια Κοντόσταυλου, στην ιδιοκτησία της οποίας παρέμεινε επί έναν αιώνα και στέγασε διαδοχικά το Β' Γυμνάσιο (1852-1880), το Φρουραρχείο Αθηνών (1881), το Κακουργιοδικείο (1890-1910),

 οικογένειες προσφύγων (1922), ενώ οικογένειες διέμεναν στο πάνω πάτωμα και στο ισόγειο νοικάρηδες σε μονά δωμάτια τη δεκαετία του 1940 και του 1960. Το 1959 περιήλθε στην ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας και το 1975, μετά από πρόταση του Εμμανουήλ Κάσδαγλη, που υποστηρίχθηκε από τον Παντελή Πρεβελάκη, αποφασίστηκε να στεγάσει το Μορφωτικό της Ίδρυμα.[51] Σε εφαρμογή αυτής της απόφασης, πραγματοποιήθηκε, μεταξύ των ετών 1980-1984, η αποκατάσταση του κτηρίου, που περιλάμβανε την αντικατάσταση όλων των ξύλινων στοιχείων (που είχαν περιέλθει σε κατάσταση σήψης) με νέα από το ίδιο υλικό και την ενίσχυση της διατηρούμενης λιθοδομής με έναν "αφανή" σκελετό από οπλισμένο σκυρόδεμα (βάσει μελέτης των αρχιτεκτόνων Α. Σ. Καλλιγά και Α. Γ. Ρωμανού).

Σήμερα εξακολουθεί να αποτελεί την έδρα του ΜΙΕΤ.

Το κτήριο του ΜΙΕΤ, όταν ακόμα το κατοικούσαν ένοικοι. Πηγή: Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια και ο Άρης Κωνσταντινίδης. Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο. Σχολή Αρχιτεκτόνων, 2010.

Το κτήριο όταν περιήλθε στην Εθνική Τράπεζα. Πηγή: Ενημερωτικό φυλλάδιο για το ΜΙΕΤ.

Φωτ. 81 Το κτήριο του ΜΙΕΤ σήμερα.

 

Πηγές:

Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

Ανατολικός εμπορικός οδηγός / υπό Στεφάνου Δ. Κατινάκη . -8η έκδ.- Εν Αθήναις: [χ.ό.], 1874

Οδηγός εμπορικός, γεωγραφικός και ιστορικός των πλείστων κυριωτέρων πόλεων της Ελλάδος του έτους 1875: διαιρούμενος εις μέρη δύω: Έτος Α’ εκδιδόμενος κατ' έτος υπό Μιλτιάδη Μπούκα. Εν Αθήναις: τύποις Ελληνικής Ανεξαρτησίας, 1875

Καθημερινή, Επτά ημέρες, 8.10.2000

Αι Αθήναι του 1850: εντυπώσεις δύο Γάλλων περιηγητών / Μπάμπης Άννινος. Αθήνα: Γαλαξίας, 1971.

Τρεις γάλλοι ρομαντικοί στην Ελλάδα / πρόλογος Παναγιώτης Μουλλάς, μετάφραση: Β Μέντζου. Αθήνα: Ολκός, 1990

Κοινωνική ζωή και δημόσιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Αθήνα του 19ου αιώνα / Ματούλα Χ. Σκαλτσά. Θεσσαλονίκη: [χ.ο.], 1983

 Μοναστηράκι-Πλάκα: οι γειτονιές των θεών / Άρτεμις Σκουμπουρδή. -2η έκδ.-

Αθήνα: Πατάκης, 2017

Η παλιά Αθήνα ζει, γλεντά, γεύεται: κιμπάρικο ανάγνωσμα για μερακλήδες νοσταλγούς / Θωμάς Σιταράς. Αθήνα: Ωκεανίδα, 2011

Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε.Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963

Ο Άγιος Φίλιππος Αθηνών και οι περί αυτόν κατεδαφισθένες ιεροί ναοί και ναΐσκοι από του 1ου αιώνος μ.Χ. έως σήμερον / Αθανασίου Α. Αττάρτ. Αθήνα, 2003

Ιστορία των εν Ελλάδι επαναστάσεων / Δημήτρης Βρατσάνος. Αθήνα, 1936

Travels in Russia, Persia, Turkεy and France in 1828-9. London, 1831

A short visit to the Ionian islands, Athens and the Morea / Edward Giffard. London: John Murray, Albemarle, 1837, 1885

Εντυπώσεις ξένων περιηγητών από την Αθήνα στα χρόνια 1830-1834 / Ευγενία Κεφαλληναίου. Αθήναι: [χ.ο.], 1984

Η ιστορία της αθηναϊκής κοινωνίας  / Δ. Γατόπουλος. Αθήναι: Αετός, 1942

Αθηναϊκά: Αττικοβοιωτικά: Δωδεκανησιακά: Πελοπόννησος: Νησιά του Αιγαίου: Κρήτη: 1815-1980 = Atheniensia: Attica und Bootien: Peloponnes: Agaische inseln : Kreta: 1815-1980 / Πολυχρόνης Κ. Ενεπεκίδης, Αθήνα: Ωκεανίδα, 1991

La Grece contemporaine / par Edmond About. -2η έκδ.- Paris: Librarie de L. Hachette et C., 1855

Ο βασιλέας των βουνών: μυθιστορία / Εδμόνδου Αβούτ. Εν Αθήναις: Εν τω βιβλιοπωλείω Εμμ. Γεωργίου, 1858.

Βιβλιοπωλεία και εκδοτικοί οίκοι της Αθήνας (1831-1900): τόμος Α' / Κώστας Χατζιώτης. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Αθηναϊκή Βιβλιοθήκη, 2000

Βιβλιοπωλεία και εκδοτικοί οίκοι της Αθήνας (1900-1950): τόμος Β' / Κώστας Χατζιώτης. Αθήνα: Δήμος Αθηναίων. Αθηναϊκή Βιβλιοθήκη, 2001

«Αι Αθήναι προ τεσσαράκοντα ετών υπό Βλαδίμηρου Δάβιδοβ» - .Αττικόν ημερολόγιον 1879 / Ειρηναίου Ασωπίου

Φήμη, 31.12.1838

Αθηνά, εφημερίς πολιτική και φιλολογκή, 23.04.1838.

Ακρόπολις, Σεπτ. 1936

Αλήθεια, 1872-1874

 

Άλλες πηγές:

Μια Θεσσαλονικά στην Αθήνα: οδός Αιόλου, πολύβουη και ανθρώπινη / Ευαγγελία Κανταρτζή. www.cityculture.gr – 6.02.2014

Η παλιά Αιόλου με τα μεγαλεία της και τα ξενοδοχεία της / Θωμάς Σιταράς (http://synnefaoneira.blogspot.com/2013/10/blog-post_24.html) (ηλεκτρονικό άρθρο)

Πενήντα πράγματα που πρέπει να γνωρίζεις για την Αθήνα / www.athensvoice.gr (ηλεκτρονικό άρθρο)

Η Αθήνα μέσα στο χρόνο (FB)

ΑΝΕΟ Αρχείο Διατηρητέων Κτηρίων

http://www.eie.gr/archaeologia/gr/arxeio_more.aspx?id=128

http://listedmonuments.culture.gr

http://estia.minenv.gr/

http://archaeologia.eie.gr

 

Σημειώσεις

---

[1] Ψυρρή, η γειτονιά των ηρώων: Από το αφανές πόλισμα ως την εξέγερση του ’21 και την εποχή μας / Άρτεμις Σκουμπουρδή. Αθήνα: Πατάκης, 2021, σελ. 490.

[2] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 23.

[4] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 23.

[6] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 23.

[7] Kατοικίες με τζάμια ήταν ακόμα τότε στην Αθήνα, πολύ σπάνιες. Τα περισσότερα σπίτια νοικιάζονταν χωρίς τζάμια στα παράθυρα, εκτός αν έμπαινε όρος στο ενοικιαστήριο, ότι τα παράθυρα έπρεπε να εφοδιασθούν με τζάμια και το αντίτιμό κρατιόταν από το προπληρωμένο ενοίκιο. .   Ιστορία των Αθηνών: από την αρχαιότητα ως την εποχή μας / Επαμειν. Κ. Στασινόπουλου. Αθήν : [χ.ο.], 1973, σελ.358.

[8] Κοινωνική ζωή και δημόσιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Αθήνα του 19ου αιώνα / Ματούλα Χ. Σκαλτσά. Θεσσαλονίκη: [χ.ό.], 1983, σελ. 126.

[10] Κοινωνική ζωή και δημόσιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Αθήνα του 19ου αιώνα / Ματούλα Χ. Σκαλτσά.  Θεσσαλονίκη: [χ.ο.], 1983, σελ. 129.

[11] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 23.

[12] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 23.

[13] Η ιστορία της αθηναϊκής κοινωνίας /Δ. Γατόπουλος. Αθήναι: Αετός, 1942, σελ. 19.

[14] Χριστόφορος Νεζερ. Τα πρώτα έτη της ιδρύσεως του ελληνικού κράτους : Απομνημονεύματα Χριστόφορου Νέζερ. Αθήναι: [χ. ό.] , 1963, σελ. 50.

[15] Είναι η δεύτερη φορά που επιβεβαιώνεται αυτή η πληροφορία.

[16] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ο], 1963, σελ. 24.

[17] Χριστόφορος Νεζερ. Τα πρώτα έτη της ιδρύσεως του ελληνικού κράτους : Απομνημονεύματα Χριστόφορου Νέζερ. Αθήναι: [χ. ό.] , 1963, σελ. 50-51.

[18] Κοινωνική ζωή και δημόσιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Αθήνα του 19ου αιώνα / Ματούλα Χ. Σκαλτσά. Θεσσαλονίκη: [χ.ό.], 1983, σελ. 127.

[19] Το 1833 ένας Μαλτέζος ράφτης που είχε κλέψει το ρολόι του πρίγκηπα Καρατζά το πούλησε στον Καζάλι και στο υποτυπώδες δικαστήριο που πραγματοποιήθηκε ως δικαστές κλήθηκαν και πελάτες του ξενοδοχείου Ευρώπη.   Ιστορία των Αθηνών: από την αρχαιότητα ως την εποχή μας / Επαμειν. Κ. Στασινόπουλου. Αθήν : [χ.ο.], 1973, σελ.359.

[21]Αθηναϊκά: Αττικοβοιωτικά: Δωδεκανησιακά: Πελοπόννησος: Νησιά του Αιγαίου: Κρήτη: 1815-1980 = Atheniensia: Attica und Bootien: Peloponnes: Agaische inseln : Kreta: 1815-1980 / Πολυχρόνης Κ. Ενεπεκίδης, Αθήνα: Ωκεανίδα, 1991, σελ. 39-40.

[22] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 21.

[23] Ουίλλιαμ Μίλλερ, Τα πρώτα έτη των νεωτέρων Αθηνών, σελ.15. Επιφυλλίδες, τομ. Α΄, Ελευθερουδάκης, 1926.

[24] Ουίλλιαμ Μίλλερ, Τα πρώτα έτη των νεωτέρων Αθηνών, σελ.15. Επιφυλλίδες, τομ. Α΄, Ελευθερουδάκης, 1926. Στο κείμενο αυτό περιέχονται κι άλλες πληροφορίες σχετικές με το ξενοδοχείο των Καζάλι.

[25] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε. Στασινοπούλου. Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ. 24.

[26] Στην πλατεία αυτή επί Τουρκοκρατίας υπήρχε ο ναός Αγίας Ελεούσας, ο οποίος καταστράφηκε μερικώς. Όταν η Αθήνα ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους υπήρχε μεγάλη έλλειψη δημόσιων κτιρίων ικανών για να στεγάσουν διάφορες υπηρεσίες. Έτσι, το 1835 αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθεί ως έδρα του πρώτου Κακουργιοδικείου η εκκλησία της Αγίας Ελεούσας, η οποία βρισκόταν στην περιοχή του Ψυρρή και ο Δανός αρχιτέκτονας Χάνσεν ανέλαβε να κάνει τις ανάλογες τροποποιήσεις. Ο ναός δεν κατεδαφίστηκε πλήρως και το ιερό του διασώζεται στο βάθος του ισογείου του διώροφου νεοκλασικού που χτίστηκε μεταξύ των ετών 1835-1837.  Με τον Ιερό Ναό της Αγίας Ελεούσας συνδέονται σημαντικές στιγμές της οικογένειας του Προκόπη Μακρή, προξένου της Αγγλίας στην Αθήνα και πατέρα της διάσημης «κόρης των Αθηνών», Τερέζας Μακρή.  Mε δωρεά του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» το παλαιό Κακουργιοδικείο ανακαινίστηκε και σήμερα στεγάζεται εκεί η Βιβλιοθήκη της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών (Αγ. Ελεούσης 4 & Κακουργιοδικείου), ενώ η Αγία Ελεούσα αναμένεται να λειτουργήσει εκ νέου.  

[27] «Αι Αθήναι προ τεσσαράκοντα ετών υπό Βλαδίμηρου Δάβιδοβ». Αττικόν ημερολόγιον 1879/Ειρηναίου Ασωπίου, σελ. 403.

[28] Ψυρρή, η γειτονιά των ηρώων: Από το αφανές πόλισμα ως την εξέγερση του ’21 και την εποχή μας / Άρτεμις Σκουμπουρδή. Αθήνα: Πατάκης, 2021, σελ. 493.

[30] Ψυρρή, η γειτονιά των ηρώων : από το αφανές πόλισμα ως την εξέγερση του '21 και την εποχή μας / Άτρεμις Σκουμπουρδή. Αθήνα: Πατάκης, 2021, σελ.493.

[31]  Wanderings in Greece: in two volumes: volume I / by George Cochrane. London: Henry Colburn, 1837, σελ. 146.

[32] Wanderings in Greece: in two volumes: volume II / by George Cochrane. London: Henry Colburn, 1837, σελ. 160-162.

[33] Wanderings in Greece: in two volumes: volume IΙ / by George Cochrane. London: Henry Colburn, 1837, σελ. 178.

[34] Ουίλλιαμ Μίλλερ, Τα πρώτα έτη των νεωτέρων Αθηνών, σελ.28. Επιφυλλίδες, τομ. Α΄, Ελευθερουδάκης, 1926.

[35] Wanderings in Greece: in two volumes: volume IΙ / by George Cochrane. London: Henry Colburn, 1837, σελ. 25.

[36] Wanderings in Greece: in two volumes: volume IΙ / by George Cochrane. London: Henry Colburn, 1837, σελ. 26.

[37] Η Αθήνα του περασμένου αιώνα (1830-1900) / Ε.Στασινοπούλου - Αθήνα: [χ.ό], 1963, σελ.25.

[38] Κοινωνική ζωή και δημόσιοι χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Αθήνα του 19ου αιώνα / Ματούλα Χ. Σκαλτσά. Θεσσαλονίκη: [χ.ο.], 1983, σελ. 127.

[39] Στην Αθήνα του 1847-1848: ένα ανέκδοτο ημερολόγιο / Χριστιάνα Λυτ. Αθήνα: Ερμής, 1991, σελ.150.

[41] Το 1850.

[42] Ο Αμπού γράφει ότι ο ιδιοκτήτης του ξενοδοχείου είναι Γάλλος και η γυναίκα του Μαλτέζα. Η Ελλάδα του Όθωνος: η σύγχρονη Ελλάδα: 1854 /'Εντμοντ Αμπού. Αθήνα: Τολίδη, 19;;, σελ. 262.

[43]  Η Ελλάδα του Όθωνος: η σύγχρονη Ελλάδα: 1854 /'Εντμοντ Αμπού. Αθήνα: Τολίδη, 19;;, σελ. 262.

[44] Το βιβλιοπωλείο του Ναστ βρισκόταν στην οδό Αιόλου και στον αριθμό 106 το 1853 περίπου.

[45] La Grece contemporaine / par Edmond About. - 2η έκδ.- Paris : Librarie de L. Hachette et C., 1855.

[46] Η Πρωτοφυλακή βρισκόταν δεξιά της Αγίας Ειρήνης. Αι Αθήναι του 1850: εντυπώσεις δύο Γάλλων περιηγητών / Μπάμπης Άννινος. Αθήνα : Γαλαξίας, 1971, σελ. 29.

[47] Οδηγός εμπορικός, γεωγραφικός και ιστορικός των πλείστων κυριωτέρων πόλεων της Ελλάδος του έτους 1875: διαιρούμενος εις μέρη δύω: Έτος Α΄ εκδιδόμενος κατ' έτος υπό Μιλτιάδη Μπούκα. Εν Αθήναις: τύποις Ελληνικής Ανεξαρτησίας, 1875, σελ. 89-90.

[48] Οδηγός εμπορικός, γεωγραφικός και ιστορικός των πλείστων κυριωτέρων πόλεων της Ελλάδος του έτους 1875: διαιρούμενος εις μέρη δύω: Έτος Α’, εκδιδόμενος κατ' έτος υπό Μιλτιάδου Μπούκα. Εν Αθήναις: τύποις Ελληνικής Ανεξαρτησίας, 1875, σελ. 89-90.

[49]  Επετηρίς της Ελλάδος: διά το έτος 1884. Εν Αθήναις : Τυπογραφείον "ο Ασμοδαίος" Γ. Σταυριανού, 1883.

[50]  Μοναστηράκι-Πλάκα: οι γειτονιές των θεών / Άρτεμις Σκουμπουρδή . - 2η έκδ. Αθήνα: Πατάκης, 2017, σελ. 472.