Η Οδός Αθηνάς αποτελεί έναν από τους πιο κεντρικούς δρόμους στην καρδιά της Αθήνας. Ενώνει το Μοναστηράκι με την Ομόνοια, διερχόμενος από την Πλατεία Κοτζιά, το Δημαρχείο της Αθήνας και την Πλατεία Καραμάνου. Ο δρόμος διέρχεται, επίσης, μπροστά από την Δημοτική Αγορά των Αθηνών (Βαρβάκειος αγορά) και το Κοινωνικό Παντοπωλείο. Στην οδό Αθηνάς υπάρχουν πολλά νεοκλασικά κτήρια, καταστήματα και πολυκατοικίες, ενώ τα υπόλοιπα κτήρια είναι μοντέρνας αισθητικής.

Όταν οι αρχιτέκτονες Κλεάνθης και Σάουμπερτ εκπόνησαν το πρώτο σχέδιο της πόλης το 1833, τοποθέτησαν τα Ανάκτορα του Όθωνα στην πλατεία Ομονοίας, από την οποία θα ξεκινούσαν οι οδοί Αθηνάς, Πειραιώς, Αγίου Κωνσταντίνου, 3ης Σεπτεμβρίου, Πανεπιστημίου και Σταδίου στο πρότυπο της «Πλατείας του Αστέρος» των Παρισίων. Η οδός Σταδίου θα κατέληγε στο Παναθηναϊκό Στάδιο και η οδός Αθηνάς στην είσοδο της Ακρόπολης σαν νοητή συνέχεια του ναού της Παρθένου Αθηνάς από όπου και πήρε το όνομά της. Το σχέδιο όμως δεν εφαρμόστηκε, γιατί κρίθηκε πολυδάπανο.

Όταν σχεδιάστηκε η οδός Αθηνάς, το 1834, το Μοναστηράκι ήταν κεντρικότερο σημείο της τότε πόλης σε σχέση με την Ομόνοια, γι’ αυτό και η αρίθμηση των κτηρίων άρχιζε από εκεί. Στο πλαίσιο της ανάπτυξης της πόλης, ο αστικός ιστός επεκτάθηκε από την περιοχή της Πλάκας και του Ψυρρή -άκρο της ήταν η Ευριπίδου- ανατολικά και βόρεια προς την περιοχή του Ανακτόρου, δηλαδή της σημερινής Βουλής. Η διάνοιξη της Αθηνάς έγινε το 1835, χωρίς να ληφθεί καμμιά πρόνοια για έργα υποδομής, κάτι άλλωστε, που χαρακτήριζε και τους άλλους δρόμους της Αθήνας.
Η οδός Αθηνάς, ειδικά μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο στην Αθήνα και όντας ένας από τους πρώτους δρόμους που σχεδιάστηκαν και ανοίχτηκαν, προοριζόταν να γίνει ένα αριστοκρατικό βουλεβάρτο περιπάτου. Ωστόσο, το γεγονός ότι στην πράξη συνέδεε την παλιά αγορά της πόλης, που απλωνόταν γύρω από το τέρμα της σημερινής Αιόλου, με τη νέα πόλη, και μάλιστα με μια από τις κομβικές πλατείες, την Ομόνοια, τη μετέτρεψε σταδιακά σε εμπορικό δρόμο. Στην ουσία έγινε ο δρόμος-παζάρι των εμπορευμάτων που έφταναν από την επαρχία ή το εξωτερικό για να τροφοδοτήσουν τους κατοίκους της νέας πρωτεύουσας. Έτσι έγινε «ο δρόμος των εμπόρων». Πολλοί πλούσιοι έμποροι εγκαταστάθηκαν εκεί, προσλαμβάνοντας γνωστούς αρχιτέκτονες για να σχεδιάσουν και να οικοδομήσουν λαμπρά κτήρια πολλά από τα οποία σώζονται ως σήμερα.

Η Βαρβάκειος Αγορά στην οδό Αθηνάς. Πηγή: φωτογράφος Βασίλης και Αλέξανδρος Τσακιράκης, η οδός Αθηνάς μετά την Μικρασιατική Καταστροφή 1922. Αρχείο Βασίλη και Αλέξανδρου Τσακιράκη (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, TSAK.002.1)

Η οδός Αθηνάς μετά το 1857. Πηγή: BNF, ΑΣΣΟΔΥΟ

Το 1870 επί δημαρχίας Κ.Γ. Σκούφου η οδός Αθηνάς δεντροφυτεύεται ενώ στα τέλη της δεκαετίας με αυτά τα εντυπωσιακά νεοκλασικά, στα οποία το ισόγειο χρησιμοποιείτο ως εμπορικό μαγαζί και ο πρώτος όροφος ως κατοικία, θεμελιώθηκε και αναπτύχθηκε η Νέα Αγορά, όπως τότε ήταν γνωστή η σημερινή Βαρβάκειος Αγορά. Η πυρκαγιά του 1884 κατέκαψε την παλιά αγορά[1] και έτσι επισφραγίστηκε η δυναμική της νέας, λύνοντας και στην πράξη τα διάφορα προβλήματα, που εμπόδιζαν μέχρι τότε τη μεταφορά των καταστημάτων της στη νέα.

Η είδηση της δεντροφύτευσης της οδού Αθηνάς. Πηγή: Ψαλλίδω, 25.1.1870. Βιβλιοθήκη της Βουλής

Το δεύτερο σημαντικό σημείο του δρόμου βρισκόταν στην διασταύρωσή του με την οδό Λυκούργου, όπου λειτούργησε ο πρώτος –για άλλους ημιεπίγειος και για άλλους ημιυπόγειος- σταθμός «Ομόνοια» του Ηλεκτρικού από τις 17 Μαΐου του 1895 μέχρι τις 21 Ιουλίου του 1930, οπότε εγκαινιάστηκε ο σημερινός υπόγειος της ομώνυμης πλατείας. Σήμερα ο σταθμός εκείνος, καλυμμένος, λειτουργεί ως αμαξοστάσιο.

Ο σταθμός Ομόνοια στην οδό Αθηνάς. Πηγή: Η Αθήνα μέσα στο χρόνο (FB).

Το 1902 η οδός Αθηνάς έγινε ένας από τους πρώτους δρόμους της πόλης που ηλεκτροφωτίστηκαν. Αυτή την περίοδο ο δρόμος είχε διπλό χαρακτήρα: Στο κομμάτι από τη σημερινή πλατεία Κοτζιά μέχρι την Ομόνοια τον τόνο έδιναν εντυπωσιακά αστικά μέγαρα όπως το Δημαρχείο, το Δημοτικό Θέατρο[2], το Μέγαρο Μελά[3] και τα μεγάλα ξενοδοχεία «Μπάγκειον» και «Μέγας Αλέξανδρος», στις δύο γωνίες της συμβολής της οδού με την πλατεία Ομονοίας.

Η πλατεία Κοτζιά φωτογραφημένη από την οδό Αθηνάς και το Δημαρχιακό Μέγαρο της Αθήνας. Αριστερά το κτήριο της Εθνικής Τράπεζας, στο κέντρο το Μέγαρο Μελά και δεξιά το Δημοτικό Θέατρο που δεν υπάρχει πια. Αθήνα 1907. Φωτογράφος Alfred van de Brule. Πηγή: www.mihanitouchronou.gr

Αντίθετα, το υπόλοιπο κομμάτι ήταν «λαϊκό», ένας μεγάλος εμπορικός δρόμος που έσφυζε από ζωή, με καταστήματα τροφίμων, μαγειρεία, καφενεία, αλλά και εμπορικά καταστήματα σαν αυτά που βλέπουμε και σήμερα, με εργαλεία, σιδηρικά κ.ά. Χαρακτηριστική καθημερινή σκηνή της εποχής ήταν η έντονη παρουσία κόσμου από τα Μεσόγεια, που ερχόταν εδώ να πουλήσει την παραγωγή του (αυγά, φρούτα και λαχανικά) ή για κάποια άλλη δουλειά. Σε πολλά νεοκλασικά, οι όροφοι πάνω από τα καταστήματα είχαν διαμορφωθεί σε λαϊκά ή μέσης κατηγορίας ξενοδοχεία, που συγκέντρωναν επισκέπτες από την επαρχία, φοιτητές αλλά και τουρίστες.

Η οδός Αθηνάς στο ύψος της πλατείας Ομονοίας το 1905 περίπου. Πηγή: Συλλογή καρτ-ποστάλ (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, CP.CPATH1.305)

Για μια πιο πλήρη εικόνα, θα πρέπει επίσης να φανταστούμε ότι στο δυτικό τμήμα της πλατείας Βαρβακείου, υψωνόταν τότε ένα ιστορικό κτήριο: το Βαρβάκειο Λύκειο[4], που κτίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1850 σε απέριττο νεοκλασικό ύφος σε σχέδια του αρχιτέκτονα Παναγιώτη Κάλκου. Το κτήριο αυτό πήρε το όνομά του από τον ευεργέτη Ιωάννη Βαρβάκη, που δώρισε τα χρήματα για την κατασκευή του, και για δεκαετίες έπαιξε σημαντικό ρόλο όχι μόνο στην εκπαίδευση αλλά και στη γενικότερη ζωή της πόλης.

Από την άλλη πλευρά το Μοναστηράκι ήταν ήδη κέντρο μικρεμπορίου μεταχειρισμένων ειδών. Στη αρχή του δρόμου είχε το παλαιοπωλείο του ο έμπορος Γιουσουρούμ, του οποίου το όνομα κατέληξε συνώνυμο με το Μοναστηράκι. Η περιοχή από το Μοναστηράκι προς το Θησείο ήταν κέντρο επεξεργασίας μετάλλου και λεγόταν Γύφτικα. Η περιοχή από το Μοναστηράκι προς την Πανδρόσου είχε μαγαζιά με φθηνά ρούχα και παπουτσάδικα, ενώ η περιοχή του Ψυρρή, ήταν κυρίως εργατική με βιοτεχνίες και δερματάδικα.

Η οδός Αθηνάς στο Μοναστηράκι: Ο ναός της Παντάνασσας, το Τζαμί και ο βράχος της Ακρόπολης. Δεκαετία του 1960. Πηγή: φωτογράφος Δημήτρης Παπαδήμος, Αρχείο Δημήτρη Παπαδήμου και Ελένης Φραγκιά (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, DP01.02.324)

Σταδιακά η πλάστιγγα έγειρε προς τη «λαϊκή» μεριά, καθώς καθημερινά χιλιάδες Αθηναίοι μαζεύονταν στην Κεντρική Αγορά αλλά και στα γύρω φθηνά μαγαζιά. Έτσι δημιουργήθηκαν αρκετά καφενεία, ζαχαροπλαστεία, εστιατόρια, όπως και ξενοδοχεία, που κυρίως τα χρησιμοποιούσαν επαρχιώτες, έμποροι και αγοραστές. Ο παράγοντας, όμως, που διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη μετατροπή ολόκληρης της Αθηνάς σε λαϊκό δρόμο, ήταν ο ηλεκτρικός σιδηρόδρομος. Ο σταθμός της Ομόνοιας μαζί με τον σταθμό του Μοναστηρακίου, που εγκαινιάστηκε το 1895, δημιούργησαν καλύτερη και ευκολότερη πρόσβαση στο κέντρο από τα προάστια και το λιμάνι.
Η κεντρική αγορά καθόριζε πάντα σε πολύ μεγάλο βαθμό τη μορφή της οδού αλλά ο εμπορικός της χαρακτήρας μεγάλωσε κι άλλαξε πολύ μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Το Δημοτικό θέατρο μάλιστα παραχωρήθηκε από το Δήμο για την εγκατάσταση προσφύγων. Με την εισροή των προσφύγων ο δρόμος απέκτησε πολύ πιο πολύμορφο χαρακτήρα αλλά και κλήθηκε να σηκώσει το μεγαλύτερο βάρος των υπαίθριων μικροεμπόρων.

Η οδός Αθηνάς με παραπήγματα στα πεζοδρόμια μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, οπότε δόθηκαν άφθονες άδειες σε πρόσφυγες να στήσουν καταστήματα και παράγκες για να εμπορεύονται. Αθήνα 1922. Πηγή: φωτογράφος Βασίλης και Αλέξανδρος Τσακιράκης, οδός Αθηνάς. Αρχείο Βασίλη και Αλέξανδρου Τσακιράκη (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, TSAK.008.1)

Σημαντικός στάθηκε και ο ρόλος της περιόδου των Δεκεμβριανών καθώς το Μοναστηράκι και του Ψυρή ελέγχονταν από τον Ε.ΛΑ.Σ., ενώ η Ομόνοια από την κυβέρνηση και τους Βρετανούς με αποτέλεσμα η οδός Αθηνάς να γίνει πεδίο έντονων οδομαχιών.

Γυναίκες ψάχνουν στα σκουπίδια στην οδό Αθήνας. Αθήνα 1944-1945. Πηγή: φωτογράφος Δημήτρης Παπαδήμος, Αρχείο Δημήτρης Παπαδήμου και Ελένης Φραγκιά (Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ, DP40.15.112)

Από το 1950 περίπου ξεκινάει μια φθίνουσα πορεία για την οδό Αθηνάς. Οι τελευταίοι παλιοί ιδιοκτήτες εγκαταλείπουν τις κατοικίες τους, και τη θέση τους παίρνουν ξενοδοχεία β’ και γ’ κατηγορίας. Οι όροφοι των κτηρίων μετατρέπονται σε γραφεία ή αποθήκες και αρκετά νεοκλασικά κατεδαφίζονται για να αντικατασταθούν από πολυώροφα κτήρια γραφείων.

Σήμερα σε αυτόν το δρόμο εξακολουθεί να χτυπάει η καρδιά του χοντρεμπορίου και του λιανεμπορίου των τροφίμων. Συναντάμε πολλούς μικροπωλητές και μπορεί κάποιος να βρει μαγαζιά που να πωλούν οτιδήποτε. Πολλές τράπεζες και μεγάλα καταστήματα λειτουργούν, ενώ έχουν σχεδόν εκλείψει τα καφενεία. Μεγάλη αλλαγή βέβαια έχει επέλθει στην περιοχή από τότε που άνοιξε ο σταθμός μετρό στο Μοναστηράκι το 2003, και κυρίως μετά τις αλλαγές που έγιναν το 2007 στην μορφή του, φέρνοντας πολύ νέο κόσμο στην πλατεία. Έτσι κατά κάποιον τρόπο η εικόνα του δρόμου έχει αντιστραφεί, καθώς η πλατεία Μοναστηρακίου έχει μετατραπεί σε ένα πολύ ζωντανό σημείο συνάντησης, ενώ στην άλλοτε αστική πλατεία Ομονοίας συναντά κανείς εγκατάλειψη και ερημιά.
Η οδός Αθηνάς, επονομαζόμενη και ως «οδός των θαυμάτων» ή «ο κήπος του λαού», παραμένει ως σήμερα πολυπολιτισμική, πολύοσμη, ένα συνοθύλευμα λαών και πολιτισμών, τόσο που σωστά θα την χαρακτήριζε κάποιος σαν τον πιο αντιπροσωπευτικό δρόμο της αθηναϊκής κοινωνίας. Πάντα ζωντανή και πολύχρωμη και με έντονα ανατολίτικη ατμόσφαιρα, υπήρξε και εξακολουθεί να είναι ένας από τους πιο σημαντικούς και ατμοσφαιρικούς δρόμους της πόλης με τα μοβ ανθάκια από τις τζαγκαράντες[5] να τη στολίζουν μοναδικά την άνοιξη…

Τα παλιά ξενοδοχεία της μας περιμένουν να τα γνωρίσουμε…

Οι ανθισμένες τζαγκαράντες της οδού Αθηνάς. Φωτογράφος Ηλίας Γ. Προβόπουλος Πηγή: actimon.blogspot.com

Πηγές

Βιβλιοθήκη ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

Η παλιά Αθήνα ζει, γλεντά, γεύεται: κιμπάρικο ανάγνωσμα για μερακλήδες νοσταλγούς / Θωμάς Σιταράς. Αθήνα: Ωκεανίδα, 2011

Οικία Πήλικα / Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, Μιχάλης Δώρης. Αθήνα: Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 2008

Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ:

CP.CPATH1.305: Συλλογή καρτ ποσταλ

DP01.02.324: φωτογράφος Δημήτρης Παπαδήμος, Αρχείο Δημήτρη Παπαδήμου και Ελένης Φραγκιά

DP40.15.112: φωτογράφος Δημήτρης Παπαδήμος, Αρχείο Δημήτρη Παπαδήμου και Ελένης Φραγκιά

TSAK.008.1: φωτογράφος Βασίλης και Αλέξανδρος Τσακιράκης, Αρχείο Βασίλη και Αλέξανδρο Τσακιράκη

TSAK.002.1: φωτογράφος Βασίλης και Αλέξανδρος Τσακιράκης, Αρχείο Βασίλη και Αλέξανδρου Τσακιράκη

Άλλες πηγές

Atenistas: Οδός Αθηνάς

Library of Congress

Athensopenmuseum

Αρχείο Νεοτέρων Μνημείων

Η Αθήνα μέσα στο χρόνο (FB)

Ταξιδιώτες και ξενοδοχεία της παλιάς Αθήνας / Μαρία Δανιήλ (αρχιτέκτονας-διδάκτωρ ΕΜΠ) - Διάλεξη στο Μουσείο Ιστορίας του Παλιού Πανεπιστημίου Αθηνών, Θόλου 5, Αθήνα – 17.2.2020.

Αctimon.blogspot.com

BNF (Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας)

ΑΣΣΟΔΥΟ

Σημειώσεις

[1] Η παλιά Αγορά λειτουργούσε γύρω από το χώρο της Βιβλιοθήκης του Ανδριανού από τα μεσαιωνικά χρόνια.

[2] Δεν υπάρχει σήμερα.

[3] Σήμερα στεγάζει υπηρεσίες της Εθνικής Τράπεζας.

[4] Δυστυχώς, κατεδαφίστηκε μετά την πυρπόλησή του κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών το 1944, παρ’ όλο που θα μπορούσε να επισκευαστεί.

[5] Τζακαράντα σημαίνει «αρωματικό» στη γλώσσα των Γκουαρανί, ιθαγενών της Αργεντινής, της Βραζιλίας, της Βολιβίας και της Παραγουάης από όπου κατάγεται το δέντρο. Πηγή: Protagon.gr

Back